Η αρχαία γέφυρα του Κυρίλλου

- Τώρα, κάτσε και γράψτα, εσύ που γράφεις.

- Να τα γράψω, κυρ-Νίκο, αλλά πώς; Τα καλά ή τα κακά πρώτα;

- Να τα γράψεις από την αρχή. Κανονικά, με αρχή-μέση-τέλος. Κράτα τα λογοτεχνικά σου τρυκ για τους «Στρατολάτες» σου, το νέο σου μυθιστόρημα, που ήρθε ο καιρός πια να το τελειώσεις, να το διαβάσουμε κι εμείς.

Από την αρχή, λοιπόν. Η απόφαση ήρθε μπαμ-μπαμ, καθώς επιστρέφαμε από τα Στύλια, το  χωριό του Νίκου. Είχαμε πάει να μου δείξει «κάτι αρχαία». Τα είδαμε, τα φωτογραφίσαμε, ευχαριστηθήκαμε, μαζέψαμε κι ελιές, που θα τις φτιάξω όπως τις έφτιαχνε η μανούλα του, και είπαμε να μαζευτούμε σπίτια μας.  

Η απόφαση που ήρθε μπαμ-μπαμ ήταν, στην επιστροφή, να κατέβουμε στον Κύριλλο για μια ανανέωση της σχέσης μας με τον κοινό παλιό μας φίλο. Τον ποταμό Κύριλλο! Συγκεκριμένα, για να δούμε «κάτι» εκεί, να εξακριβώσουμε την κατάστασή του, κι αν υπάρχει ακόμα. Τι; Μα η αρχαία του γέφυρα, που έπρεπε να διαβεί κανείς για να ακολουθήσει τον δρόμο που θα τον έβγαζε από την Κορινθία στην Αχαΐα!

Έστι δε Κύριλλος το τρίτο ποτάμι της Σικυώνιας γης (τα άλλα δυο είναι οι αρχαίοι ποταμοί Ασωπός και Ελισσώνας, στα ανατολικά του). Το μικρότερο ποτάμι από τα τρία, κι αυτό που δεν αναφέρεται πουθενά στις αρχαίες πηγές, τουλάχιστον με αυτό το όνομα. Τα σχετικά τα έγραψα στην δημοσίευση που έκανα πρόσφατα στο blog μου (costaspappis.blogspot.com) για την αρχαία γέφυρα στον Ελισσώνα. Μετά την δημοσίευση αυτή, όλες οι αρχές και δυνάμεις του τόπου και του έθνους, από τον Δήμο, την Αρχαιολογική υπηρεσία Κορίνθου και τους πολιτιστικούς συλλόγους, μέχρι το Μαξίμου και το γραφείο της Προέδρου της Δημοκρατίας, έσπευσαν να επικοινωνήσουν μαζί μου για να μάθουν περισσότερα. Αλήθεια σας λέω!

Ο Κύριλλος πηγάζει πάνω από την Αρκούδα, στην Τσάκριζα. Τον βλέπουμε δεξιά καθώς ανεβαίνουμε από Κιάτο για Σούλι. Εκβάλλει στον Κορινθιακό κόλπο, κοντά στις εκβολές του Ελισσώνα. Για τον Κύριλλο δεν ξέρουμε τίποτα, πέρα από το όνομά του. Ο Βασίλης Λίγκας, στην εξαιρετική του μελέτη «Το Κιάτο στον διάβα του χρόνου», αναφέρει κάποια στιγμή την θέση «Κύριλλος» για να ορίσει τα σύνορα κάποιου αγροκτήματος, κι από κει και πέρα «ούτε λέξη πια καμιά», που λέει το τραγούδι. Ευτυχώς, δηλαδή, που υπήρχε το αγρόκτημα, αλλιώς για τον Κύριλλο δεν θα υπήρχε καμία αναφορά στο βιβλίο. Κι όμως… Οι αρχαίοι ημών τους ποταμούς τους λάτρευαν σαν θεούς … Αλλά αυτοί, οι αρχαίοι ημών, είχαν εν γένει περίεργες συνήθειες…   

Ο αρχαιολόγος Γιάννης Λώλος αναφέρει το ποτάμι στο σύγγραμμά του Land of Sikyon. Συγκεκριμένα γράφει για τον Κύριλλο ότι «…ο Σελλήεις, αναφέρεται από τον Στράβωνα ως ποτάμι γύρω από τη Σικυώνα: ἔστι δὲ καὶ περὶ Σικυῶνα Σελλήεις καὶ Ἔφυρα πλησίον κώμη (8.3.5). Ο κοντινότερος ποταμός προς την Σικυώνα, μετά τον Ασωπό και τον Ελισσώνα (και λιγότερο από ένα χιλιόμετρο δυτικά του τελευταίου), είναι το ρέμα του Κυρίλλου, με τον μεγαλύτερο από τους δύο παραπόταμούς του (Γουργουράτη) να έχει την πηγή του στην περιοχή του Σουλίου. Επομένως, μέχρις αποδείξεως του εναντίου, θεωρώ ότι ο αρχαίος Σελλήεις είναι το ρέμα του Κυρίλλου και όχι το ρέμα του Λαλιώτη, όπως πρότειναν οι προηγούμενοι μελετητές».

Ο Λώλος δηλαδή θεωρεί πως ο αρχαίος Σελλήεις είναι ο Κύριλλος και όχι ο Σελίανδρος (το ρέμα του Λαλιώτη) που κατεβαίνει ανατολικά του Διμηνιού και χύνεται στην Πικραγγουριά.

Νομίζω πως ο Λώλος κάνει λάθος. Ο Κύριλλος δεν είναι ποτάμι "γύρω από την Σικυώνα". Αντίθετα, διασχίζει την Σικυώνα σε σχεδόν ευθεία γραμμή, μέχρι να εκβάλει στον Κορινθιακό, πριν τα Παπαρέικα (ας δει τους Χάρτες του αρ. 3, 4 και 5 του συγγράμματός του). Σελλήεις πρέπει να είναι ο (φωνητικά συγγενής) ποταμός Σελίανδρος, ή ρέμα του Λαλιώτη. Όσο για την κοντινή αρχαία κώμη Έφυρα, έχω κάποιες ενδείξεις πως βρισκόταν στην δυτική όχθη του Σελίανδρου, δηλαδή από την μεριά του Διμηνιού προς Λαλιώτη, όχι πάντως του Κυρίλλου. Αλλά αυτό είναι μια άλλη ιστορία.

Εδώ θα προσθέσω μιαν εξαιρετικά σημαντική αναφορά που κάνει ο Όμηρος στον τόπο μας, και συγκεκριμένα στο ποτάμι για το οποίο μιλάμε, στον ποταμό Σελλήεντα. Την θυμήθηκε ο Νίκος και την αναζήτησα και την βρήκα στην Ιλιάδα.

Λέει ο θείος Όμηρος (κι εγώ παραφράζω με την βοήθεια της μετάφρασης του Ιάκωβου Πολυλά) για κάποιον νέο με τ’ όνομα Μέγης που, στην ώρα της μάχης, γλίτωσε την ζωή του χάρη σε έναν θώρακα που είχε φέρει έναν καιρό «ο Φυλεύς από την Έφυρα, εκεί που κυλάει ο Σελλήεις ποταμός»! Γιατί την ώρα που ο Μέγης έγδυνε από τα άρματά του τον σκοτωμένο αντίπαλό του, που έπεσε στο χώμα με βρόντο, χύθηκε πάνω του ο Λαμπετίδης Δόλοπας, άξιος λογχιστής, άνδρας πολεμικότατος, που τον είχε σπείρει ο Λάμπος, ο γιος του Λαομέδοντα, πρώτος από τους πολεμάρχους. Ο Λαμπετίδης, λοιπόν, χτύπησε με την λόγχη του από κοντά την ασπίδα του Μέγη, αλλά τον νέο τον έσωσε ο θώρακας ο στερεός, που έναν καιρό τον είχε φέρει (και του τον είχε δώσει) ο Φυλέας από την Έφυρα, εκεί που κυλάει ο Σελλήεις ποταμός. Τον θώρακα τον είχε δωρίσει στον Φυλέα ο πολέμαρχος Ευφήτης για να τον φοράει στην μάχη και να προστατεύεται από τον εχθρό! (Ομήρου Ιλιάδα, Ραψωδία Ο, 524-533).

Θυμόμασταν κι οι δυο μας, ο Νίκος κι εγώ, από τον καιρό των παράλληλων εφηβικών και νεανικών μας Παραδείσων (δεν γνωριζόμασταν τότε), τον Κύριλλο, τον υπέροχο, τον μοσχοβολισμένο. Κρατάω στην μνήμη μου τις ιτιές του, τα κυπαρίσσια του που επιζούν ακόμα, όσα γλίτωσαν από τους ανθρώπους, αλλά  και τα σπάρτα του κάθε άνοιξη, που στο μεθυστικό άρωμά τους διακρίνονται ίχνη από σπέρμα. Και ίσως το πιο σημαντικό: θυμόμασταν κι οι δυο μας κάποιαν αρχαία λιθοδομή, που είχαμε εντοπίσει καθένας ξεχωριστά σε κάποιο σημείο της όχθης του ποταμιού. Ήταν το δυτικό πέδιλο (στήριγμα) μιας αρχαίας γέφυρας! Ο Νίκος μάλιστα θυμόταν και το ανατολικό της πέδιλο!

- Σοβαρά μιλάς; Δεν το είχες δει;

- Όχι, ρε Νίκο, δεν το είχα δει!  

Αλλά ας συντομεύω. 11-1-2021. Βρισκόμαστε, μετά από λίγο ψάξιμο, κατεβασμένοι μέσα στην κοίτη του ποταμιού, κοντά στο σημείο που θυμόμαστε την λιθοδομή. Το ποτάμι, χείμαρρος για την ακρίβεια, έχει αγριέψει, είναι ελάχιστα βατό. Βάτα, κορμοί δέντρων, ρίζες, βράχοι, τρέχει νερό, κι εμείς φοράμε τα εντελώς ακατάλληλα αθλητικά μας παπούτσια. Τσαλαβουτάμε, προχωράμε λίγο, σε κάποιο σημείο εξαφανίζεται μέσα στην πηχτή λάσπη το ένα μου πόδι, το ανασύρω χωρίς παπούτσι, και… ιδού! Η λιθοδομή που ψάχνουμε, ό,τι έχει απομείνει από το δυτικό πέδιλο της αρχαίας γέφυρας, εμφανίζεται, δειλά στην αρχή, μετά σε όλη της την μεγαλοπρέπεια!

Για βάση μια εμφανέστατη τεράστια ορθογώνια πλάκα, με μήκος όσο το μπόι μου, κι άλλη μια δίπλα της, ίσως και μια τρίτη. Συνολικό μήκος βάσης τουλάχιστον έξι μέτρα, όμως δεν μπορούμε να δούμε καθαρά. Από πάνω σώζονται μερικές σειρές από μεγάλους λαξευμένους ορθογώνιους δόμους, ισοδομικά χτισμένους. Άρα τουλάχιστον ελληνιστικοί χρόνοι, πάντως προ-ρωμαϊκοί. Οι άλλες σειρές έχουν καταρρεύσει και εξαφανιστεί, παρασυρμένες προφανώς από το ρέμα. Αυτά στην ανατολική φάτσα. Στην βορινή πλαϊνή φάτσα η λιθοδομή, από ακανόνιστα λιθάρια, σώζεται ακέραια.

Παρένθεση: Παραθέτω σε μετάφραση από το σύγγραμμα του Λώλου το απόσπασμα που αναφέρεται στην αρχαία γέφυρα. Ο Λώλος επισκέφθηκε την γέφυρα, κι αυτός σε δύσκολες συνθήκες, κατά το τέλος της δεκαετίας του 1990, και δίνει μια φωτογραφία της, όπου όμως ελάχιστα πράγματα διακρίνονται. Γράφει ο Λώλος:  

«Στο ποτάμι του Κυρίλλου βρήκα την γέφυρα σε υψόμετρο 90 μ. περίπου (RS-4, Εικ. 3.68). Παρά τις μνημειακές διαστάσεις της γέφυρας, δεν αναφέρεται πουθενά στην βιβλιογραφία, συμπεριλαμβανομένων των αναφορών των πρώτων ταξιδιωτών. Τα στηρίγματα φαίνονται και στις δύο όχθες του ποταμού, αλλά το δυτικό είναι το καλύτερα διατηρημένο. Έχει πλάτος 7,25 m και ύψος πάνω από 3 m. Η πυκνή βλάστηση της κοίτης του ποταμού δεν μου επέτρεψε να μετρήσω το άνοιγμα της γέφυρας και η φωτογράφισή της ήταν πολύ δύσκολη. Η γέφυρα είναι χτισμένη με ισοδομική τοιχοποιία από λαξευμένα τμήματα βράχων (δόμους) και το δυτικό στήριγμα διατηρεί οκτώ σειρές, το καθένα περίπου 0,4 m ύψος. Οι δύο πάνω σειρές του δυτικού στηρίγματος δείχνουν τοιχοποιία από ακατέργαστα λιθάρια. Διαπίστωσα επίσης ένα λεπτό στρώμα κονιάματος στις αρθρώσεις, και μεγάλα ακατέργαστα λιθάρια τοποθετημένα σε κονίαμα στις πλευρές της γέφυρας. Η χρονολόγηση της αρχικής κατασκευής είναι μια ερώτηση που δημιουργεί πονοκέφαλο. Το ισχυρό κονίαμα στις αρθρώσεις δείχνει ρωμαϊκή ή μετα-ρωμαϊκή εποχή, και δεδομένου ότι η θέση του γεφυριού ευθυγραμμίζεται με τον δρόμο που έρχεται από την Κόρινθο, το χρονολογώ στην αυτοκρατορική περίοδο. Από την άλλη μεριά, τα ακατέργαστα λιθάρια αποτελούν σαφώς μια μεταγενέστερη επισκευή , που ίσως έγινε κατά την βυζαντινή ή την φραγκική περίοδο».

Θα προσέξατε την αναφορά του σχετικά με την χρονολόγηση της γέφυρας, που διαφέρει από την αρχική δική μας: «Το ισχυρό κονίαμα στις αρθρώσεις δείχνει ρωμαϊκή ή μετα-ρωμαϊκή εποχή». Εμείς δεν είδαμε κονίαμα, αλλά το έμπειρο μάτι του αρχαιολόγου είναι πιο αξιόπιστο.

Επανέρχομαι στην δική μας εξερεύνηση, με το ερώτημα: «Και το ανατολικό πέδιλο; Πού είναι το ανατολικό πέδιλο;».

Ήρθε η ώρα για τα κακά μαντάτα. Δεν φαίνεται τίποτα. Απολύτως τίποτα.  Ο Νίκος το έβλεπε μέχρι πριν μερικά χρόνια. Ο Λώλος το είδε όταν έκανε αυτοψία στην γέφυρα, στο τέλος της δεκαετίας του 1990. Έχει άραγε παρασυρθεί το πέδιλο τα τελευταία χρόνια από τα νερά του χειμάρρου, ιδίως μετά την γνωστή πλημμύρα που έπληξε την περιοχή πριν δυο χρόνια; Δύσκολο, ιδίως για την βάση του. Η βάση του στηρίγματος θα έπρεπε οπωσδήποτε να βρίσκεται στην θέση της. Έχει μήπως καταπλακωθεί από τα μπάζα που σωριάστηκαν εκεί, στην ανατολική όχθη του Κυρίλλου, για να γίνουν τα έργα μεγάλης επιχείρησης της περιοχής; Το πιο πιθανό. Θα το θεωρούσα βέβαιο. Μιλάμε για αμέτρητους τόνους μπάζων που σωριάστηκαν ακριβώς σε κείνο το μέρος.

Άρα; Έγιναν, λοιπόν, αυτά τα έργα επί θυσία ενός μνημείου του αρχαίου τεχνικού μας πολιτισμού, ενός σπουδαίου τεκμηρίου της οργάνωσης της αρχαίας πόλης-κράτους της Σικυώνας;

Κανείς, δήμος, αρχαιολογική υπηρεσία, πολιτιστικοί σύλλογοι, κανείς δεν πήρε χαμπάρι. Κανένας δεν αντέδρασε όταν γινόταν αυτή η καταστροφή: η οριστική, για πάντα ίσως εξαφάνιση του μέρους εκείνου που είχε απομείνει από το ανατολικό πέδιλο της αρχαίας γέφυρας της Σικυώνας στον Κύριλλο. Ό,τι διαφύλαξαν οι αιώνες, έγινε καπνός σε λίγα εικοσιτετράωρα, στην διάρκεια της δικής μας γενιάς, της σακάτικης.

Μπορεί καθένας, χωρίς καμία συνέπεια, να πετάει τα μπάζα του όπου λάχει; Στις όχθες ποταμών; Ενδεχομένως πάνω σε αρχαία ερείπια; Αυτά τα έρημα τ' αρχαία είναι ο μεγαλύτερος πλούτος μας, όχι μόνο με πολιτιστικούς αλλά και με οικονομικούς όρους. Τι θα κάνουν οι αρχές τώρα; Θα απαιτήσουν άραγε τουλάχιστον την απομάκρυνση των μπάζων, την αποκατάσταση του τοπίου; Τι θα γίνει για να μην καταρρεύσει και εξαφανιστεί ολοσχερώς και το δυτικό πέδιλο της αρχαίας γέφυρας που έχει επιβιώσει ως τις μέρες μας; 

Ποιος θ' απαντήσει;