Και στην κορφή φρυκτωρία! Τι άλλο;

Έγραφα στην προηγούμενη ανάρτησή μου για το μικρό λόφο με τα χρυσοκίτρινα κρινάκια που βρίσκεται δίπλα στο δημόσιο δρόμο από Κιάτο προς Στυμφαλία, στα δεξιά, λίγο μετά από τη στροφή για το Καίσαρι.

Ανολοκλήρωτη έμεινε η αναφορά μου σε αυτό που αντίκρισα στην κορφή του: μια βάση από λαξευμένα κομμάτια βράχου, που σχηματίζουν ένα χαμηλό κυκλικό οικοδόμημα χτισμένο με το ισοδομικό σύστημα, με 7-8 μέτρα εξωτερική διάμετρο και ύψος μέχρι περίπου 2 μέτρα (βλ. επόμενη φωτογραφία). Άφησα αναπάντητο το ερώτημα τι ήταν και τι εξυπηρετούσε αυτό το (αρχαίο προφανώς) οικοδόμημα, αλλά υποσχέθηκα να προτείνω σε επόμενη δημοσίευση τη δική μου απάντηση. Αυτό κάνω με αυτό το κείμενο.

Λοιπόν, η απάντησή μου είναι η εξής: πρόκειται κατά πάσα πιθανότητα για αρχαία φρυκτωρία! Δηλαδή για μια από τις κατασκευές που χρησίμευαν στα αρχαία χρόνια για την αναμετάδοση μηνυμάτων με μέσο τη φωτιά ή τον καπνό. Σε αυτό το συμπέρασμα με οδηγεί το κυκλικό σχήμα της κατασκευής, οι διαστάσεις του που δύσκολα θα επέτρεπαν τη διαβίωση μέσα σ’ αυτήν, το υλικό κατασκευής από λαξευμένα κομμάτια βράχων, η θέση του στην κορυφή λόφου και η ηλικία του (τουλάχιστον από τα Ελληνιστικά χρόνια).

Με τις φρυκτωρίες, που ξεκίνησαν σαν πολύ απλές κατασκευές και τελειοποιήθηκαν με τον καιρό, στηνόταν στην Αρχαία Ελλάδα ένα δίκτυο επικοινωνίας για τη μετάδοση πληροφοριών κρίσιμων για μια ή περισσότερες πόλεις. Αρχικά μπορούσαν να μεταδώσουν μια απλή πληροφορία αλλά στην τελική τους μορφή μπορούσαν να μεταφέρουν εξειδικευμένες λεπτομερείς πληροφορίες (όπως αιώνες αργότερα ο τηλέγραφος) που αφορούσαν,  για παράδειγμα, επικείμενη επιδρομή, νίκη ή ήττα, υποχώρηση του εχθρού, πυρκαγιά κ.α. 

Η λέξη φρυκτωρία είναι σύνθετη από τη λέξη φρυκτός = πυρσός (προέρχεται από το ρήμα φρύγω, από όπου και η φρυγανιά, τα φρύγανα κλπ) και τη λέξη ώρα = φροντίδα. Πολλά από τα φωτεινά σήματα ανταλλάσσονταν τη νύχτα στη θάλασσα μεταξύ πλοίων και ξηράς και γενικά τα περισσότερα από αυτά αντιστοιχούσαν σε προσυμφωνημένα μηνύματα. Τα φωτεινά αυτά σήματα οι Έλληνες τα ονόμαζαν «πυρσούς» ή «φρύκτους» και από εδώ γνωρίζουμε και τους «φίλιους φρύκτους» ή τους «πολέμιους φρύκτους». Συγκεκριμένα, όπως σημειώνει ο Θουκυδίδης, όταν στο στρατόπεδο έρχονταν φίλοι, οι στρατιώτες ύψωναν απλώς τους αναμμένους πυρσούς (φίλιοι φρύκτοι), ενώ όταν πλησίαζαν εχθροί, οι πυρσοί ανέμιζαν δεξιά-αριστερά (πολέμιοι φρύκτοι). Οι πυρσοί αυτοί στη διάρκεια της ημέρας απλώς έβγαζαν πολύ καπνό (πηγή: https://el.wikipedia.org/).

Ο τραγικός ποιητής Αισχύλος στο πρώτο από τα έργα της τριλογίας του "Ορέστεια" (Αγαμέμνων, 281-315) περιγράφει πώς έφτασε μέχρι το παλάτι των Μυκηνών, μέσω μιας αλυσίδας από φρυκτωρίες, το μήνυμα της άλωσης της Τροίας. Αποδέκτης του μηνύματος η Κλυταιμνήστρα, που είχε δώσει εντολή σε ένα φρυκτωρό - παρατηρητή να μένει στη στέγη του παλατιού μέχρι να φανεί το πύρινο σήμα ότι αλώθηκε η Τροία. Για να φτάσει μέχρι εκεί το μήνυμα από την Τροία, και μάλιστα μέσα στην ίδια νύχτα που αλώθηκε, όπως λέει ο Αισχύλος, η απόσταση που διανύθηκε φτάνει τα 550-600 χιλιόμετρα! Ενδιάμεσοι σταθμοί μετάδοσης μετά την Ίδη (Τρωάδα) υπήρχαν στο Ερμαίο Ακρωτήριο της Λήμνου (σημερινή Πλάκα), στον Άθω, στο βουνό Μάκιστο (Εύβοια) κλπ. Η επιλογή των κορυφών δεν ήταν τυχαία. Αν ανέβει κάποιος σε μια απ’ αυτές θα μπορέσει να διακρίνει την επόμενη πάνω στη γραμμή μετάδοσης του πύρινου μηνύματος.

Στο παρακάτω απόσπασμα ο  Αισχύλος περιγράφει με έξοχο ποιητικό τρόπο, με τη φωνή της Κλυταιμνήστρας προς το Χορό (άνδρες των Μυκηνών), τη διαδρομή του μηνύματος:

ΧΟΡΟΣ

Και πότε κυριεύθηκε η πόλις;

ΚΛΥΤΑΙΜΝΗΣΤΡΑ

Σου λέω, έγινε αυτό τη νύχτα, που φωτίζει τώρα.

ΧΟΡΟΣ 

Και ποιος μαντατοφόρος μπορούσε νά ᾽ρθει τόσο γρήγορα;

ΚΛΥΤΑΙΜΝΗΣΤΡΑ

Η φωτιά, που στέλνει λάμψη φωτεινή από την Ίδη. Ένας φρυκτός στον άλλο έστελνε τη φλόγα ώς εδώ από φωτιά ετοιμασμένη· η Ίδη στο Ερμαίο ακρωτήριο της Λήμνου· κι απ᾽ το νησί αυτό επήρε τη μεγάλη φλόγα ο κρημνός του Άθω, όπου ο Ζευς βασιλεύει. Τόσο μεγάλη άναψε, ώστε το πέλαγος να ξεπεράσει η δύναμη του κινητού φεγγοβολήματος και να μεταδώσει το χρυσό φως της ευφρόσυνο, σαν να᾽ταν κάποιος ήλιος, στις βίγλες του Μακίστου. Κι αυτός, χωρίς αργοπορία και χωρίς να νικηθεί ανόητ᾽ απ᾽ τον ύπνο, δεν παραμέλησε το χρέος του ν᾽ αναγγείλει. Έρχεται μακριά το φως της φρυκτωρίας και φέρνει ώς τα ρεύματα του Ευρίπου το άγγελμα, στους φύλακες του Μεσσαπίου· εκείνοι αντιφώτισαν και το ανάγγειλαν πιο πέρα ανάβοντας  σωρό από ξερά ρείκια. Μ᾽ όλη της τη δύναμη η λάμψη, χωρίς ποτέ να σκοτεινιάσει, επήδηξε, σαν γελαστό φεγγάρι, πάνω απ᾽ τ᾽ Ασωπού την πεδιάδα και στην κορφή του Κιθαιρώνος σήκωσεν άλλον πομπό φωτιάς. Καμιά από τις βίγλες του υπαίθρου δεν αμέλησε να στείλει μακριά τη φλόγα. Και πέρασε το φως πάνω απ᾽ τη Γοργώπη λίμνη και φθάνοντας στο Αιγίπλαγκτο σήμανε να δώσουν απ᾽ εκεί το σύνθημα της φλόγας. Στέλνουν κι αυτοί μ᾽ όλη την προθυμία τους ανάβοντας μεγάλες γλώσσες πύρινες, που ᾽λαμπαν τόσο, ώστε να ξεπεράσουν τ᾽ όρθιο ακρωτήριο του Σαρωνικού πορθμού. Όλο και προχωρούσ᾽ η λάμψη, ώς που έφθασε στην κορφή του Αραχναίου, στις βίγλες πια που ᾽ναι κοντά στην πόλη. Κι έπειτ᾽ αστράφτει ώς εδώ στων Ατρειδών τη στέγη το φως, που πρωτογέννησε της Ίδης η φωτιά. Τέτοιες διαταγές έδωσα στους λαμπαδηφόρους, να μεταδώσουν ένας στον άλλο της πυράς το σύνθημα. Αξίζει βέβαια ο πρώτος όσο κι ο τελευταίος που ᾽τρεξε.  Αυτό το σύνθημα και το τεκμήριο μου ᾽στειλε, λέω, ο άνδρας μου από την Τροία.

(Mετάφραση Καλλιρρόη Ελεοπούλου -Πηγή:

http://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/anthology/literature/browse.html?text_id=153)

Στην παραπάνω περιγραφή της διαδρομής του μηνύματος από την Κλυταιμνήστρα, το Αιγίπλαγκτον  μάλλον ήταν το βουνό των Γερανείων. Ποια ήταν όμως η «Γοργώπη λίμνη», πάνω από την οποία πέρασε το μήνυμα από την κορυφή του Κιθαιρώνα για να φτάσει στα Γεράνεια; Έψαξα στο διαδίκτυο να τη βρω αλλά στο λήμμα «Γοργώπη λίμνη» δεν έβρισκα τίποτα. Η λύση ήταν απλή: η λίμνη στην αρχαιότητα λεγόταν Γοργώπις και όχι Γοργώπη, όπως ήθελε η μεταφράστρια. Και ήταν η σημερινή Βουλιαγμένη, που αρχικά λεγόταν Εσχατιώτις για να γίνει τελικά Γοργώπις, από το όνομα της Γόργης, κόρης του Μεγαρέως και συζύγου του Κορίνθου. Ονομάστηκε έτσι γιατί, όπως αναφέρει ο Παυσανίας (Ι 38, 5), η Γόργη, μόλις πληροφορήθηκε τον φόνο των παιδιών της, ρίχτηκε και πνίγηκε στη λίμνη που από τότε ονομάστηκε Γοργώπις.

Επιστρέφουμε στη συζήτηση για τις φρυκτωρίες. Παράδειγμα απλής αρχαίας φρυκτωρίας φαίνεται στην επόμενη φωτογραφία που εντοπίστηκε στο Ζάστανι, στο Ποικίλο (ή Αιγάλεω) Όρος  (φωτ. Τάσος Λύτρας, πηγή: http://ieraodo.blogspot.gr/2010/08/blog-post_18.html).

 

Άλλα παραδείγματα απλών φρυκτωριών που εντοπίστηκαν στη Σίφνο, όπου ο αριθμός τους έφτανε τις 76, φαίνονται στις επόμενες φωτογραφίες (πηγή: http://e-sifnos.com/explore-sifnos/ancient-towers.php). Οι πύργοι βρίσκονται διάσπαρτοι σε όλο το νησί. Όλοι είναι στρογγυλοί και χτίστηκαν μεταξύ του 6ου και του 3ου αιώνα π.Χ., όπως αποδεικνύεται από τα θραύσματα αρχαίων αγγείων που βρέθηκαν στις περιοχές των πύργων, αλλά και από το μέγεθος και τον τύπο δόμησής τους.

 

 

Στην επόμενη φωτογραφία δίνεται, σε γλυπτή αναπαράσταση, ένα παράδειγμα εξελιγμένης φρυκτωρίας (πυρσεία), όπου με τη βοήθεια αναμμένων αυλών και τη χρήση κατάλληλου συνδυασμού τους για την αναπαράσταση γραμμάτων, μέσω ενός κοινού κώδικα, μπορούσαν να μεταδοθούν πολύ σύνθετα μηνύματα (πηγή http://autochthonesellhnes.blogspot.gr/2013/07/blog-post_9.html). Επρόκειτο δηλαδή για ένα σύστημα αντίστοιχο με το σύστημα των σημάτων Μορς.

Επανερχόμαστε στο λόφο μας με τα χρυσοκίτρινα κρινάκια. Εύλογα μπορεί να υποθέσει κανείς ότι η συγκεκριμένη φρυκτωρία εξυπηρετούσε τις ανάγκες επικοινωνίας της γειτονικής αρχαίας Στυμφαλίας και, γενικότερα, των πόλεων στο δρόμο από την Αρκαδία μέσω του Όρους Ολίγυρτου μέχρι την αρχαία Σικυώνα και τις άλλες αρχαίες πόλεις της ημιορεινής και πεδινής Κορινθίας.

Το επόμενο ερώτημα που προκύπτει είναι, βέβαια, ποιές άλλες φρυκτωρίες αντικριστά στο λόφο με τα χρυσοκίτρινα κρινάκια αποτελούσαν το ολοκληρωμένο σύστημα με το οποίο μεταφερόταν το μήνυμα. Κάτι έχω υπόψη μου, αλλά … αναμονή για το επόμενο!