Λύσιππε, τι γύρευες στη Δαλματία εσύ, ένας Σικυώνιος;

Απροετοίμαστος για μια συνάντηση που με συγκίνησε βαθιά, βρέθηκα πρόσφατα στο Τρογκίρ, στις Δαλματικές Ακτές της Κροατίας, όπου απρόσμενα βρήκα ίχνη της γενέτειράς μου, της Σικυώνας.

Ποιο είναι το Τρογκίρ; Πόσοι το γνωρίζουν; Εγώ πάντως όχι, τουλάχιστον μέχρι πρόσφατα που το επισκέφτηκα, ανύποπτος για το τι με περίμενε. Όμως οι κάτοικοι αυτής της Κροατικής κωμόπολης γνωρίζουν πολύ καλά την αρχαία Σικυώνα! Κι όχι μόνο αυτό: γνωρίζουν ένα περίφημο, εμβληματικό έργο που δημιουργήθηκε στα δικά μας μέρη: τον ΚΑΙΡΟ, του Λύσιππου, του μεγάλου γλύπτη από την αρχαία Σικυώνα. Και όχι μόνο το γνωρίζουν: ξέρουν τα πάντα γύρω από αυτό και κυριολεκτικά το λατρεύουν!

Τρογκίρ είναι το σημερινό όνομα της αρχαιοελληνικής πόλης Τραγούριον, 27 χιλιόμετρα δυτικά της πόλης Σπλιτ (όπου σώζονται τα εντυπωσιακά ερείπια του παλατιού του Ρωμαίου αυτοκράτορα Διοκλητιανού που έμεινε στην ιστορία, μάλλον άδικα, ως ο φοβερότερος διώκτης των πρώτων Χριστιανών). Το ιστορικό τμήμα του σύγχρονου Τρογκίρ βρίσκεται πάνω σε ένα νησάκι που ενώνεται με μικρές γέφυρες με τη στεριά και με ένα άλλο, μεγαλύτερο νησί από την άλλη πλευρά. Τον 3ο αιώνα π.Χ. κάτοικοι των Συρακουσών (σπουδαίας αρχαιοελληνικής πόλης στη Σικελία) ίδρυσαν αποικία στο νησί Ίσσα. Στη συνέχεια οι άποικοι αυτοί ίδρυσαν το Τραγούριον. Η πόλη αναπτύχθηκε σε μεγάλο λιμάνι μέχρι τους ρωμαϊκούς χρόνους. Ύστερα ακολούθησε μια πολυτάραχη πορεία. Η πόλη έχει συνεχή ιστορία 2.300 ετών, που επηρεάστηκε πολιτισμικά από τους αρχαίους Έλληνες που την ίδρυσαν, τους Ρωμαίους και τους Βενετούς. Αποτελεί το καλύτερα σωζόμενο ρωμανο-γοτθικό συγκρότημα στην Αδριατική και σε ολόκληρη την Κεντρική Ευρώπη.

Καθώς περπατούσα στα στενά της πόλης μια μέρα του περασμένου Απρίλη αντίκρισα από το δρόμο κρεμασμένη στην υποδοχή μιας πανσιόν τη φωτογραφία του Καιρού, του έργου του Λύσιππου. Προχώρησα παραμέσα και, πριν προλάβω να μιλήσω στην ιδιοκτήτρια της πανσιόν, βλέπω σε έναν άλλο τοίχο ένα ανάγλυφο αντίγραφο του Καιρού. Δεν άργησα να συνειδητοποιήσω ότι η κυρία, αλλά και όλοι οι κάτοικοι του Τρογκίρ, γνωρίζουν τα πάντα γύρω από τον Καιρό και την καταγωγή του (οι κάτοικοι της πόλης τον προφέρουν Κα-ι-ρό, σύμφωνα με την Ερασμιακή προφορά). Μίλησα και με άλλους κατοίκους, ακόμα και με τις καλόγριες ενός μοναστηριού. Και έμαθα ότι στο μουσείο του μοναστηριού φυλάσσεται το πρωτότυπο έργο του Λύσιππου, που βρέθηκε το 1928 στο Τρογκίρ, μέσα σε ένα εγκαταλειμμένο σπίτι. Υποθέτω ότι το «πρωτότυπο» είναι ένα από τα αντίγραφα που κατασκευάστηκαν στο εργαστήριο του μεγάλου γλύπτη (αντίγραφα του έργου κατασκευάστηκαν πολλά σε μεταγενέστερες εποχές). Το μουσείο ήταν κλειστό για συντήρηση (θα ανοίξει το καλοκαίρι) και έτσι, παρόλο που χιλιοπαρακάλεσα να το ανοίξουν για 5 λεπτά για να φωτογραφήσω το έργο, δεν κατάφερα να το δω. Όμως είδα παντού στην πόλη, σε διάφορα σημεία, αναφορές στον Καιρό, που λατρεύεται πια σαν σύγχρονη θεότητα, αποτελώντας το έμβλημα του Τρογκίρ.

Αλλά τι ήταν ο Καιρός; Τι παρίστανε το γλυπτό του Λυσίππου;

«Είμαι η ευκαιρία που, αν δεν με αρπάξεις τη στιγμή που περνώ, πέταξα μακριά σου για πάντα …»

Στην ελληνική μυθολογία ο Καιρός ήταν θεότητα που προσωποποιούσε την ευνοϊκή χρονική στιγμή, την ευκαιρία. Προς τιμήν του Καιρού ο Ίων ο Χίος συνέθεσε ποίημα, όπου τον αποκαλεί «νεότερο γιο του Δία». Κατά μία άποψη ο ύμνος αυτός σχετίζεται με την έναρξη της λατρείας του Καιρού στην Ολυμπία. Η αντίστοιχη ρωμαϊκή θεότητα ήταν ο Occasio ή Tempus.

Το πρωτότυπο χάλκινο, αλληγορικό άγαλμα του Λύσιππου ήταν τοποθετημένο στα «πρόθυρα» της Ελληνιστικής Σικυώνας (κατά άλλους έξω από το σπίτι του γλύπτη, στην Αγορά). Ο Καιρός παριστάνονταν σαν ένας γυμνός έφηβος με λυγισμένα γόνατα, με φτερά στην πλάτη και στις κνήμες, που τρέχει βαστώντας στο αριστερό χέρι ζυγαριά στηριγμένη στην κόψη ενός ξυραφιού, υποδηλώνοντας πόσο εύκολο είναι να διαταραχτεί η ισορροπία των πραγμάτων. Τα μακριά μαλλιά του πέφτουν πλάγια και μπροστά, αφήνοντας πίσω γυμνό το κρανίο, ώστε, αν δεν αδράξει κάποιος τον Καιρό (δηλαδή την ευκαιρία) από τα μαλλιά τη στιγμή που περνάει φτερωτός δίπλα του, τον χάνει οριστικά. Να τι γράφει (σε μετάφραση) ο Σικυώνιος Ποσείδιππος σε ένα επίγραμμά του:

- Ποιος κι από πού είναι ο δημιουργός σου;
- Σικυώνιος.
- Το όνομά του ποιο;
- Λύσιππος.
- Κι εσύ ποιος είσαι;
- Είμαι ο Καιρός, που δαμάζει τα πάντα.
- Γιατί πατάς στην άκρη των δακτύλων σου;
- Πάντα τρέχω.
- Γιατί έχεις φτερά στις φτέρνες σου;
- Πετάω με τον άνεμο.
- Γιατί κρατάς ξυράφι στο δεξί σου χέρι;
- Δείχνω στους ανθρώπους πώς είμαι πιο κοφτερός από την κόψη του.
- Γιατί έχεις τσουλούφι στην όψη;
- Για να με αρπάξει εκείνος που θα με συναντήσει, μα το Δία.
- Γιατί είσαι πίσω φαλακρός;
- Γιατί αν δεν με πιάσεις από εμπρός, είναι αδύνατον, όσο κι αν τρέξεις, να με πιάσεις από πίσω.
- Για πιο σκοπό σε έπλασε ο τεχνίτης;
- Για εσάς, ξένε, και με έβαλε στα πρόθυρα, για να διδάσκεστε.

Σταματώ εδώ γιατί ήδη ξεπέρασα το χώρο που μου επιτρέπεται. Για περισσότερα ψάξτε στο διαδίκτυο, στα λήμματα για τον Λύσιππο, για τον Καιρό του Λυσίππου, για το Τρογκίρ, για το αρχαίο Τραγούριον …

Η συγκίνηση που μου δημιούργησε η εμπειρία που περιγράφω πιο πάνω μου  επιτρέπει, παραφράζοντας το Σεφέρη, να πω κλείνοντας αυτό το σημείωμα: «όπου και να ταξιδέψω στον κόσμο συναντώ την Ελλάδα, που με απογειώνει»…