Το τρίγωνο της Ελίκας ΙV Παντάνασσα

Μετά τον Πύργο τον Κουλεντιανό και τον Πύργο του Φονιά, ήρθε η σειρά της τρίτης κορυφής αυτού που ονομάσαμε «Τρίγωνο της Ελίκας». Μόνο που δεν αφορά πύργο. Αφορά τη βυζαντινή εκκλησία της Παντάνασσας, που βρίσκεται στην περιοχή του ομώνυμου χωριού και πολύ κοντά στην Ελίκα. Γι αυτήν ισχύει και το όνομα εκκλησιά του Αγίου Αθανασίου. Είναι ναός τρισυπόστατος, όπως έχουμε πει, αφιερωμένος στην Παναγία Παντάνασσα, στον Άγιο Αθανάσιο και στον Άγιο Σπυρίδωνα.

Από την εκκλησία φαίνονται (σημειώνονται με κόκκινα βέλη δεξιά κι αριστερά) οι δυο πύργοι, Κουλεντιανός και του Φονιά.

Επισκεφθήκαμε την εκκλησία ο Θοδωρής, ο Θωμάς κι εγώ, ένα καλοκαιρινό πρωινό, κι αμέσως μας εντυπωσίασε για την ομορφιά της την εξωτερική. Μέσα δεν μπορέσαμε να μπούμε γιατί η εκκλησία ήταν κλειδωμένη. Το εσωτερικό της το είδαμε αρκετό καιρό αργότερα και δεν μας εντυπωσίασε τόσο όσο η εξωτερική της όψη. Ο λόγος ήταν απλός: Δυστυχώς οι τοιχογραφίες της Παλαιολόγειας περιόδου, στην οποίαν ανήκει ο ναός, που κάλυπταν εξ ολοκλήρου τις εσωτερικές επιφάνειες, δεν σώζονται πια. Έχουν μείνει ελάχιστα ίχνη τους. Όμως η εκκλησία απέξω είναι πανέμορφη. Οι φωτογραφίες θα σας πείσουν, νομίζω.

Γενικότερα, λίγες είναι οι φορές που το εσωτερικό ναών, που μετράνε κάποιους αιώνες ζωής, στέκονται στο ύψος, αισθητικά τουλάχιστον, της εξωτερικής όψης τους. Αυτό συχνά οφείλεται, εκτός από τις φθορές του χρόνου, σε άκριτες, αντιαισθητικές και ανιστόρητες νεότερες επεμβάσεις. 

Αντλήσαμε τα παρακάτω στοιχεία για την εκκλησία (ίσως άλλοτε καθολικό μονής) από την ιδιαίτερα φροντισμένη ιστοσελίδα http://panagia-pantanassa.gr/ που είναι αφιερωμένη αποκλειστικά σ’ αυτόν τον ιδιαίτερου κάλλους κοιμητηριακό ναό.

Ο ναός είναι μνημείο μεγάλης αξίας για τη μελέτη της βυζαντινής αρχιτεκτονικής και ιστορίας. Η οικοδόμησή του εντάσσεται στο ευρύτερο πλαίσιο ανάπτυξης της περιοχής στους τελευταίους βυζαντινούς χρόνους, που πιστοποιείται από το πλήθος ναϋδρίων σε όλα τα χωριά των Βάτικων (Νεάπολης). Η προφορική παράδοση συνδέει την περιοχή αυτή και την ανέγερση εκεί εκκλησιών με μια βυζαντινή «βασιλοπούλα». Η παράδοση ίσως σχετίζεται με την ιστορία της προσωρινής εξορίας της οικογένειας του αυτοκράτορα Μανουήλ Β’ Παλαιολόγου στην Πελοπόννησο. Ο αυτοκράτορας, φεύγοντας για τη Δύση, εμπιστεύτηκε την οικογένειά του στον αδελφό του Θεόδωρο, δεσπότη του Μυστρά. Όταν οι Ιωαννίτες Ιππότες κατέλαβαν προσωρινά το Μυστρά το 1400, ο Θεόδωρος κατέφυγε στη Μονεμβασιά, προφανώς παίρνοντας μαζί του τα μέλη της βασιλικής οικογένειας.

Για τη μορφολογία του ναού τώρα: Πρόκειται για έναν απλό τετράστυλο σταυροειδή εγγεγραμμένο ναό με τρούλο και με τρουλίσκους στα τέσσερα γωνιακά διαμερίσματα. Η τυπολογία του (πεντάπλευρη αψίδα ιερού) μαρτυρά σχέσεις με τις αρχιτεκτονικές ιδέες που επικρατούσαν στην Κωνσταντινούπολη, ενώ με τα μορφολογικά του χαρακτηριστικά, όπως το πλινθοπερίκλειστο σύστημα τοιχοποιίας και τα πώρινα γείσα του, με την «Ελλαδική σχολή». Η υιοθέτηση, αφενός μορφολογικών στοιχείων από το λεξιλόγιο της κωνσταντινουπολίτικης αρχιτεκτονικής και αφετέρου καθαρά δυτικών μορφών, είναι χαρακτηριστική της εποχής ανέγερσής του ναού και τον εντάσσει στην αρχιτεκτονική που αναπτύχθηκε στα αστικά κέντρα του Δεσποτάτου του Μορέως.

O κυρίως ναός χωρίζεται από το Ιερό μέσω κτιστού τέμπλου, με εσοχές για την τοποθέτηση φορητών εικόνων. Σχετικά με τη χρονολόγησή του, ο Αν.Ορλάνδος, που πρώτος μελέτησε το μνημείο, το χρονολόγησε στον 12ο αιώνα, ενώ πρόσφατη μελέτη της αρχαιολόγου Ασπασίας Λούβη το συνδέει με την παρουσία Ιωαννιτών Ιπποτών στα Βάτικα και μεταθέτει τη χρονολόγησή του στα έτη μεταξύ 1400 και 1404.

Νότια του ναού σώζεται βυζαντινό πυργοειδές κωδωνοστάσιο, που η μορφή του είναι αποτέλεσμα νεώτερων επεμβάσεων, καθώς, σύμφωνα με επιγραφή στο αέτωμα του 1897, ανεγέρθηκε στον δυτικό τοίχο το νεοκλασσικό μονόλοβο κωδωνοστάσιο. Με το ναό σχετίζονται επίσης δύο όμορα ερειπωμένα κτίσματα, από τα οποία το δυτικότερο λειτουργούσε ως δημοτικό.

Άλλα στοιχεία που αντλήσαμε από την ιστοσελίδα είναι ότι υπάρχει μεγάλη ομοιότητα με τον τρούλο της Αγίας Σοφίας στη Μονεμβασία (12ος αι.). Επίσης, ότι τη βυζαντινή αυτή εκκλησία (σύμφωνα με άλλη εκδοχή) έκτισε η Ειρήνη, η κόρη του βασιλιά Ανδρονίκου Παλαιολόγου, γύρω στα 1300 μ.Χ., την ίδια εποχή που χτίστηκε ο ναός της Αγίας Σοφίας στη Μονεμβασιά.

Το τι ακριβώς ισχύει σχετικά με το ιστορικό της εκκλησίας, εμάς τουλάχιστον, προκαλεί αμηχανία.  Για παράδειγμα, διαβάστε και τούτο, που μαθαίνουμε από την ίδια ιστοσελίδα: πρόσφατα από την Χ.Καλλιγά, η Παντάνασσα ταυτίστηκε με την Μονή του αρχαγγέλου Μιχαήλ του Κοντοστεφάνου, όπου τάφηκαν, μετά το 1400, τα τρία παιδιά του αυτοκράτορα Μανουήλ Β’ Παλαιολόγου. Ο αυτοκράτορας, με χρυσόβουλό του το έτος 1405 μ.Χ., παραχώρησε στη μητρόπολη Μονεμβασιάς τη χώρα του Ελικόβουνου, όπου βρίσκεται η Παντάνασσα και ο πύργος «της Βασιλοπούλας», για να γίνεται λειτουργία υπέρ των ψυχών των παιδιών του.

Στο λεγόμενο «Πύργο της Βασιλοπούλας» θα είναι η επόμενη επίσκεψή μας. Τον ανακαλύψαμε μόλις προχτές με το Θοδωρή, με τη βοήθεια του παντογνώστη για τα θέματα της περιοχής και εξαιρετικά εξυπηρετικού φίλου Δημήτρη, που τον γνωρίσαμε στην Παντάνασσα, να χαίρεται το προχωρημένο απογευματινό του Ιουλίου στη δροσιά, μαζί με την εκλεκτή παρέα του…