Το τρίγωνο της Ελίκας I Μια υπόσχεση

Δεν πρόλαβα ν’ αρχίσω το νέο μου σήριαλ, για την Κρήτη, και ιδού… διακόπτω για ένα άλλο, εμβόλιμο, σήριαλ. Ο λόγος; Συνειδητοποιώ πως είναι επείγον να εκπληρώσω ένα περσινό μου τάμα. Δεν με παίρνει άλλη καθυστέρηση… Το χρωστάω στο Θοδωρή, στην Αναστασία, στη Λένια, στ' άλλα παιδιά!

Μην ανησυχείτε, πάντως, το εμβόλιμο σήριαλ δεν θα διαρκέσει πολύ, μόνο 2-3 επεισόδια. Ελπίζω πως η υπομονή σας θα ανταμειφθεί με τα κείμενα και τις φωτογραφίες που σας έχω ετοιμάσει! 

Λένε πως η Πελοπόννησος είναι η πιο όμορφη περιφέρεια της Ελλάδας. Για να προλάβω τις διαμαρτυρίες σπεύδω να πω πως, για μένα, η μαγεία στην Ελλάδα δεν κάνει διακρίσεις στους τόπους και πως παντού σε περιμένει το θαύμα.

Έχοντας καθαρίσει τη θέση μου, ελάτε μαζί μου να σας πάω κάπου στην… Πελοπόννησο! Κι επειδή κάποιες από τις εμμονές μου σας είναι ήδη γνωστές, δεν θα εκπλαγείτε αν σας πω ότι σας επιφυλάσσω βυζαντινές εκκλησίες και φρυκτωρίες – βίγλες για την ακρίβεια. Βίγλα είναι η σκοπιά, ένα παρατηρητήριο σε ψηλή θέση, όπου, βέβαια, υπάρχει σκοπός, φρουρός. Και στην περίπτωσή μας, σταθμός για μετάδοση μηνυμάτων με μέσο, τι άλλο, τη φωτιά. 

Για να γίνω πιο συγκεκριμένος, θα σας πάω στην Νότια Πελοπόννησο, στην Ελίκα και στα γύρω μέρη, όπου θα σας γνωρίσω αυτό που ονόμασα «το τρίγωνο της Ελίκας»: τον Πύργο τον Κουλεντιανό, τον Πύργο του Φονιά και πιο ψηλά, τη βυζαντινή εκκλησία της Παντάνασσας.

Και πρώτα: ποια είναι η Ελίκα;

Είναι ένα όμορφο χωριό στο Λακωνικό κόλπο, λίγο πριν την Ελαφόνησο και τη Νεάπολη (Βάτικα). Για το όνομα της Ελίκας υπάρχουν δυο εκδοχές: το οφείλει είτε στη νύμφη Ελίκη, είτε σε κάποιο οικιστή από τα Άλικα της Μάνης, που ήρθε κι εγκαταστάθηκε στην περιοχή μετά την επανάσταση του 1821. Χτισμένη στους πρόποδες βουνού, απέχει ούτε ένα χιλιόμετρο από μια παραλία που εκτείνεται σε μεγάλο μήκος.

Εκεί, στον παραλιακό οικισμό (επίνειο της Ελίκας), τον Μαραθιά, στον Παναρίτη, στις Λίμνες και στον Πλατανιστό περιμένουν τον επισκέπτη πλήθος από φυσικές ομορφιές: παραλίες που ξετυλίγονται η μια μετά την άλλη κι ανάμεσά τους εντυπωσιακοί σχηματισμοί από βράχια. Από Ελίκα σε παραλιακή ζώνη μεσολαβούν κτήματα με λιόδεντρα, κυρίως, αλλά κι αμπέλια και συκιές, ενώ δεν λείπουν τα χωράφια, φυτεμένα με κηπευτικά. Το τοπίο τυπικά Ελληνικό: «Δεν υπάρχει νερό, μονάχα φως», όπως τραγουδάει στη «Ρωμιοσύνη» του ο Γιάννης Ρίτσος.

Πριν πάμε στο «τρίγωνο της Ελίκας», είναι ανάγκη ν’ ανοίξουμε μια παρένθεση. Να μιλήσουμε για φρυκτωρίες, αφού τέτοιες είναι οι δυο από τις τρεις κορυφές του τριγώνου. Και ειδικότερα να μιλήσουμε για το πώς η χρήση αυτού του πανάρχαιου συστήματος μετάδοσης μηνυμάτων από τόπο σε τόπο, μέσω πύργων και μ’ εργαλείο τη φωτιά, συνεχίστηκε στους βυζαντινούς και μεταβυζαντινούς χρόνους. Μέχρι ν’ ανατείλουν τα πιο εξελιγμένα δίκτυα τηλεπικοινωνιών, ο τηλέγραφος, ως τα σημερινά ασύλληπτα τεχνολογικά επιτεύγματα. 

Με τις φρυκτωρίες, που ξεκίνησαν σαν πολύ απλές κατασκευές και τελειοποιήθηκαν με τον καιρό, στήνονταν στην Αρχαία Ελλάδα (αλλά και αλλού, από τους Ίνκας και τους Ινδιάνους της Αμερικής μέχρι την Κίνα, για παράδειγμα) δίκτυα επικοινωνίας για τη μετάδοση κρίσιμων πληροφοριών από τόπο σε τόπο. Αρχικά μπορούσαν να μεταδοθούν απλές πληροφορίες που αφορούσαν,  για παράδειγμα, επικείμενη επιδρομή, νίκη ή ήττα, υποχώρηση του εχθρού κ.α., αλλά στην τελική τους μορφή μπορούσαν να μεταφερθούν εξειδικευμένες λεπτομερείς πληροφορίες. Στη φωτογραφία η φρυκτωρία στο ακρωτήριο Δράκανος, στην Ικαρία, στη θέση της αρχαίας ομώνυμης πόλης που θεωρείται και πατρίδα του Διόνυσου.

Η μετάδοση πληροφοριών μέσω σταθμών φρυκτωριών συνεχίστηκε και κατά τους βυζαντινούς χρόνους, όπως αναφέρει ο Στέλιος Πολυκράτης, ιδρυτής του Τηλεπικοινωνιακού Μουσείου του ΟΤΕ στο άρθρο του με τίτλο «Οργανωμένα δίκτυα τηλεπικοινωνιών κάλυπταν ολόκληρη τη βυζαντινή επικράτεια». Αντί του όρου φρυκτωρία χρησιμοποιείται πλέον η λέξη βίγλα, και όσοι φρουρούσαν σ’ αυτήν καμινοβιγλάτορες (ή βιγλάτορες). Η λέξη προέρχεται από την κάμινο, που διατηρούσε άσβηστη τη φωτιά  («άγγαρον πυρ») για τη μετάδοση μηνυμάτων, και τη βίγλα (παρατηρητήριο). Ο όρος βίγλα (από το vigilare= εποπτεύω) επικράτησε λόγω της πολύχρονης παραμονής λατίνων (Ενετών κλπ) κατακτητών στις ελληνικές θάλασσες και στη στεριά (Νησιά του Αιγαίου, Κρήτη, Πελοπόννησος κλπ). 

Αλλά και μετά τους Βυζαντινούς, κατά τους χρόνους που ακολούθησαν, μέχρι και το 19ο αιώνα, η φρυκτωρία εξακολουθεί να αποτελεί το βασικότερο μέσο τηλεπικοινωνίας. Την περίοδο της Τουρκοκρατίας η βίγλα χρησιμοποιήθηκε για την προστασία από τους πειρατές, που λυμαίνονταν το Αιγαίο, όπως διαβάζουμε στην πτυχιακή εργασία με θέμα τις βίγλες του ελλαδικού χώρου, που εκπονήθηκε το 2007 στο Τμήμα Πολιτικών Δομικών Έργων του ΑΤΕΙ Πειραιά από τους Α. Παπασάββα, Α. Σταθόκωστα και Ν. Μητρόπουλο. Η βίγλα όμως λειτουργούσε και αντίστροφα. Να τι γράφεται στην παραπάνω εργασία:

«Τα πειρατικά πλοία καραδοκούσαν σε κάποιους από τους αμέτρητους κρυφούς όρμους των πολυάριθμων νησιών του Αιγαίου. Μόλις ο βιγλάτορας έστελνε το μήνυμα, εφορμούσαν στη λεία τους και έκαναν ρεσάλτο. Οι βίγλες, όμως, υπηρέτησαν και αντίθετους σκοπούς. Ο Γάλλος περιηγητής Guillet, μας περιγράφει τις βίγλες των Αθηναίων, που διατηρούσαν για τον φόβο των πειρατών που λυμαίνονταν ανεξέλεγκτα το Σαρωνικό και οι οποίοι δεν δίσταζαν πολλές φορές να ανεβαίνουν και στα βουνά, κυνηγώντας τους δύστυχους και ανυπεράσπιστους κατοίκους της Αττικής».

Και συνεχίζουν οι συγγραφείς παραθέτοντας σε μετάφραση την αναφορά του Guillet: 

«Πάνω σ' έναν απόκρημνο βράχο της Πειραϊκής ακτής, υπάρχει παλαιός πύργος ή φανός. Οι Αθηναίοι τον ονομάζουν Πύργο και οι Ιταλοί Torre del fuoco. Οι μόνοι κάτοικοι του Πειραιά είναι δύο φτωχοί Έλληνες φύλακες του πύργου που έχουν τοποθετηθεί εκεί για να επισημαίνουν την εμφάνιση πειρατών. Την ημέρα υψώνουν μικρή σημαία, όταν διακρίνουν πλοίο και το βράδυ ανάβουν φωτιά. Αυτή η φωτιά καίει όλη τη νύχτα. Στην ακτή, ανά λεύγα υπάρχει παρόμοιος πύργος που τον φρουρούν δύο φύλακες. Όποιος ανακαλύψει πειρατικό πλοίο, ρίχνει αναμμένα δαυλιά από τον πύργο για να ειδοποιήσει τους γειτονικούς βιγλάτορες, κι αυτοί το ίδιο. Μόλις δοθεί αυτό το σύνθημα, όλοι οι κάτοικοι της περιοχής τρέχουν στα όπλα και η είδηση μεταδίδεται από στόμα σε στόμα ώσπου να μάθουν ποιός πύργος έδωσε πρώτος το μήνυμα για να σπεύσουν σ' αυτό το σημείο. Αν δεν εμφανιστεί πλοίο, η φωτιά καίει κανονικά για να βλέπουν οι κουρσάροι πως η ακτή φρουρείται καλά».

Συνεχίζεται! Με τι; Μα με το «το τρίγωνο της Ελίκας» που υποσχέθηκα να σας παρουσιάσω: τον Πύργο τον Κουλεντιανό, τον Πύργο του Φονιά και τη βυζαντινή εκκλησία της Παντάνασσας!