1821-2021: απόψεις για την επέτειο

 

Λίγο πριν εκπνεύσει το 2021, ας κάνουμε κι εμείς την οφειλόμενη (;) αναφορά σε μιαν επέτειο που συνοδεύεται από ποικιλία εορτασμών:  στο 1821 και στα διακόσια χρόνια που συμπληρώνονται φέτος. Το ερωτηματικό στην λέξη «οφειλόμενη» δεν είναι τυχαίο. Εκφράζει την αμφιθυμία που χαρακτηρίζει την αντιμετώπιση του τρόπου που προσεγγίζεται και εορτάζεται η επέτειος: από τις κενές δοξολογίες στο ένα άκρο, μέχρι τις προσπάθειες για λογική και ψύχραιμη ανάλυση με σκοπό την συναγωγή χρήσιμων συμπερασμάτων, και, στο άλλο άκρο, μέχρι την θυμηδία και την σάτιρα. Το διατυπώνει εύστοχα η εισαγωγή στο αφιέρωμα με τίτλο «Το ζωντανό 1821», στο τεύχος του ηλεκτρονικού περιοδικού «Χάρτης» (https://www.hartismag.gr/):

«…Οι όποιοι εορτασμοί δεν προκαλούν ως τώρα ιδιαίτερα ρίγη συγκίνησης. Παρά την πληθώρα δημοσιεύσεων από ειδικούς και μη, διαπιστώνει κανείς συχνά μια συγκατάβαση και κάποτε μια θυμηδία, η οποία φτάνει ανέτως μ’ έναν πήδο ως την αλύπητη ροΐδεια σάτιρα… Έφταιξε μήπως η προέλαση του κορονοϊού; Πιο πολύ βάρυνε η δυσπιστία απέναντι στη θεσμική οικειοποίηση του ορόσημου «1821», μια δυσπιστία με ρίζες στα θρανία και στις αλήστου μνήμης έδρες των σχολικών τάξεων· όσο κι η κόπωση από τις κάθε λογής ιδεολογικές και ρητορικές χρήσεις της ιστορίας. Το «1821» αντιστέκεται σθεναρά στις μονόπλευρες αναγωγές και στα κανονιστικά σχήματα, μάλιστα η πρόοδος της έρευνας κατά τις τελευταίες δεκαετίες πέτυχε σε μεγάλο βαθμό την απεμπλοκή του «1821» από τα στερεότυπα του παρελθόντος...».

Για να τεκμηριώσει τα παραπάνω, ο συγγραφέας της εισαγωγής του αφιερώματος Νι­κή­τας Σι­νιό­σο­γλου μας προτείνει να συλλογιστούμε πόσο διαφέρει ο Κοραής από τον Μακρυγιάννη, δυο εμβληματικές μορφές των χρόνων της επανάστασης του 1821. Παραθέτω ένα απόσπασμα από τα απομνημονεύματα του  Μακρυγιάννη όπου αποδίδει την ανάσταση της Ελλάδας στην παρέμβαση της θείας πρόνοιας. Το εντόπισα σε ένα άλλο αξιόλογο αφιέρωμα, (1821 - Διακόσια χρόνια ιστορίας, η δημοκρατική παράδοση, 14 + 1 κείμενα, επιμέλεια Αντώνης Λιάκος, Εκδ. Θεμέλιο):

«Εσύ, Κύριε, θ’ αναστήσεις στους πεθαμένους Έλληνες, τους απογόνους αυτεινών των περίφημων ανθρώπων, οπού στόλισαν την ανθρωπότη μ’ αρετή. Και με την δύναμή σου και την δικαιοσύνη σου θέλεις να ξαναζωντανέψεις τους πεθαμένους, και η απόφασή σου η δίκια είναι να ματαειπωθεί Ελλάς, να λαμπρυθεί αυτείνη και η θρησκεία του Χριστού και να υπάρξουν οι τίμιοι και οι αγαθοί άνθρωποι, εκείνοι οπού ’περασπίζονται το δίκιον».

Από την άλλη μεριά, μακριά από τα οικόπεδα της πίστης στην παρέμβαση του θείου στις ανθρώπινες υποθέσεις, στέκουν οι Έλληνες διανοούμενοι της εποχής, ανάμεσά τους κι ο Κοραής. Είναι γνωστή η πεποίθησή του, που επαναλαμβανόταν συχνά, πως η Επανάσταση ήταν πρόωρη: «Ἡ ἐπανάστασις τῆς Ἑλλάδος ἦτο δικαιοτάτη, ἀλλὰ ἔγινεν ἀκαίρως. Ὁ καιρός της ἦτο τὸ 1850 ἔτος, ὅτε ἠθέλαμεν ἔχει πολλοὺς ἀπὸ τοὺς ἔτι σπουδάζοντας νέους μας, ἡλικιωμένους ἄλλους μεταξὺ 30 καὶ 40 ἐτῶν, καὶ ἄλλους ὑπὲρ τὰ 40, καὶ διδαγμένους ἀπὸ τὰ συμβάντα καὶ συμβαίνοντα σήμερον εἰς τὴν Εὐρώπην, ἱκανοὺς νὰ δράξωσι τὰ πράγματα καὶ νὰ διαλύσωσι τὰς φατρίας». Και δεν ήταν μόνο η αντίρρησή του για την σπουδή στην κήρυξη της Επανάστασης, και την σύνδεσή της που έκανε με την άνοδο του εκπαιδευτικού επιπέδου των Ελλήνων. Έθετε σαν προϋπόθεση τον προηγούμενο περιορισμό της κοινωνικής επιρροής των κοτσαμπάσηδων, ιερωμένων και των Φαναριωτών, για να μην αντικατασταθούν οι Τούρκοι από χριστιανοὺς τουρκίζοντας.

Στο ίδιο κείμενο διαβάζουμε: «Σήμερα αμφιβάλλει κανείς αν υφίσταται ακόμη καμιά αδήριτη ανάγκη να βρεθεί μια ομογενοποιητική αφήγηση γύρω από το 1821. Κι είναι αυτή μια γόνιμη αμφιβολία, ένα δείγμα ωρίμανσης του στοχασμού και της έρευνας. Το 1821 δεν λειτουργεί πια καλά ως τυπικό ιστορικό ορόσημο που κάτι πρέπει να σημαίνει· αλλά ως απρόβλεπτη κι ελεύθερη γεννήτρια ιδεών… το «1821» τροφοδοτεί την επιστήμη και τη δημιουργία προκαλώντας άμεσα ή έμμεσα τον αναστοχασμό και την εκλέπτυνση της ιστορικής αυτοσυνείδησης».

Στο ίδιο κλίμα, ο Δημοσθένης Αγραφιώτης σημειώνει στο ίδιο αφιέρωμα του Χάρτη: «Λόγοι/λογισμοί, αφηγήσεις, ιστορίες, Ιστορία, θεατρικά έργα, ζωγραφικοί πίνακες, αφιερώματα, συνέδρια παραστάσεις του Καραγκιόζη, ακόμη και ο επίσημος κρατικός εορτασμός [ανάμεσα σε ιλαροτραγωδία και μπου-φονικό δρώμενο] προσεγγίζουν, αναλύουν και προσπαθούν να οριοθετήσουν εντέλει το «1821». Τι απομένει να λεχθεί; Γιατί να λεχθεί κάτι επιπλέον εν μέσω επιδημίας του Covid-19; Μια συνολική και γενική σιωπή ίσως θα ’χε πιο καθαρτική και θεραπευτική αποτελεσματικότητα; Η μιμητική προδιάθεση διαλύοντας αντιστάσεις και δισταγμούς, θα δικαιολογούσε τη μορφοποίηση πληθωριστικών κειμένων; Ποιας επιστημολογίας, ποιας νομιμότητας και ποιας ρητορικής υφής; Η διατύπωση ερωτημάτων της προαναφερόμενης κοπής μπορεί να συνεχιστεί, σχεδόν επ’ άπειρον…».

Ο ίδιος καταθέτει μια πρόταση: «αντί να γίνουν οι εορτασμοί στο όνομα των 200 χρόνων με αναφορά στους προγόνους μας, ας επιχειρηθούν πολλαπλές δράσεις διευκρίνισης και προετοιμασίας με ορίζοντα το 2221. Στη διαδικασία αυτή αναγκαστικά να ληφθεί υπόψη το δίπτυχο «παρελθόν – παρόν/1821-2021» ως αφετηρία και ως αναφορά, μόνο που δεν θα γίνει για εορταστικούς σκοπούς αλλά ενόψει των τεράστιων δυσκολιών και των εμποδίων που περιμένουν τους Νεο-Έλληνες (π.χ. η εξασφάλιση της γεωγραφικής ακεραιότητας, η επιβίωση της ελληνικής γλώσσας, οι δομές της ελληνικής οικογένειας, οι μορφές του κοινωνικού ελέγχου, κ.ά.). Η διαδικασία αυτή δεν θα αποτελέσει και τη λύση, αλλά θα συμβάλλει σίγουρα στη θεμελιωμένη επιλογή μέσων και σκοπών. («Όταν φυσάει αέρας άλλοι χτίζουν τοίχους και άλλοι μύλους» –«αν δεν έχεις στο μυαλό σου ένα λιμάνι, δεν θα υπάρξει ευνοϊκός άνεμος»– κινέζικες παροιμίες σε σχέση με την αντιμετώπιση των μελλοντικών προοπτικών)...».

Στο κείμενο αυτό δανείστηκα λόγια που εκφράζουν αξιόλογες σκέψεις για το 1821 και τα διακόσια χρόνια που συμπληρώθηκαν φέτος, αντί να καταθέσω δικές μου σκέψεις. Για την επιλογή τους, φυσικά, φέρω την ευθύνη. Νομίζω, πάντως, πως κι οι αναγνώστες μου αυτό θα προτιμούσαν.