ΑΗ ΣΤΡΑΤΗΣ Ι Της εξορίας

Άη Στράτης, νησί ανεμοδαρμένο, μια κουκκίδα στη μέση του πελάγους.

Άη Στράτης, ανελέητα χτυπημένος από τη μανία του Εγκέλαδου 50 χρόνια πριν (1968).

Άη Στράτης, νησί δοκιμασμένο στον πόνο από τα πανάρχαια χρόνια του Φιλοκτήτη.

Άη Στράτης, τόπος εξορίας για αγωνιστές για πολλές δεκαετίες μέσα στον 20ό αιώνα.

Σε αυτό το τελευταίο θα σταθώ.

Πέρασαν από δω κάποτε εξορισμένοι άνθρωποι από τα μέρη μας, που από καιρό δεν βρίσκονται ανάμεσά μας: ο συντοπίτης από το Κιάτο Χριστόφορος Λέκκος (τον είχα γνωρίσει παιδί), όπως με πληροφόρησε ο γιος του, φίλος και συμμαθητής μου, Αλέκος. Αλλά κι ο αξέχαστος φίλος μου Γιώργος Γιαννόπουλος, ο παιδίατρος και δήμαρχος Κιάτου.

Έπεσα απρόσμενα πάνω του, στο «Μουσείο Δημοκρατίας». Ένα μουσείο για να μας θυμίζει τα πάθη της δημοκρατίας στον τόπο που τη γέννησε. Ένα μοναδικό μουσείο, που στα χρόνια του εκτοπισμού πολιτικών εξόριστων χρησιμοποιήθηκε ως αναρρωτήριο – στην αρχική του χρήση ήταν διδακτήριο. Εκεί είδα τ’ όνομα του Γιώργου, ανάμεσα στα άλλα των γιατρών και φοιτητών ιατρικής που εξορίστηκαν στον Άη Στράτη: «Γιώργος Γιαννόπουλος, παιδίατρος, Κιάτο». Ήταν τότε φοιτητής.

Ο Άη Στράτης χρησιμοποιήθηκε ως τόπος εξορίας για τους αντιφρονούντες από λογής-λογής καθεστώτα που πέρασαν από την Ελλάδα τον 20ό αιώνα. Του κακού τη σκάλα κατέβηκε για πρώτη φορά η κυβέρνηση του Βενιζέλου, που εκτόπισε το 1929 κομμουνιστές, με βάση το νόμο του 1929 «περί Ιδιώνυμου αδικήματος», δηλαδή το νόμο για τη δίωξη των κομμουνιστών.

Τη σκυτάλη πήραν οι επόμενες κυβερνήσεις, μέχρι που ήρθε η δικτατορία του Μεταξά (1936-41). Τότε εκτοπίστηκαν στο νησί εκατοντάδες αντίπαλοι του καθεστώτος, κομμουνιστές, αριστεροί, δημοκρατικοί.

Λίγο πριν οι Γερμανοί καταλάβουν το νησί, στις 26 Απριλίου 1941, κι ενώ διεξάγονταν διαπραγματεύσεις για την απελευθέρωση των εξόριστων μεταξύ αντιπροσωπείας τους και του διοικητή της φρουράς του νησιού, αυτός, από φόβο μήπως αποδράσουν οι εξόριστοι, παρέταξε απέναντί τους 12 χωροφύλακες κι αυτοί άρχισαν να πυροβολούν τους εξόριστους. Αποτέλεσμα να σκοτωθούν τρία και να τραυματιστούν δυο άτομα. Στην συνέχεια ο «Έλληνας» διοικητής παρέδωσε τους εξόριστους στους Γερμανούς κατακτητές (πάντα υπήρχαν τέτοιοι «Έλληνες» - Εφιάλτες, για να εξηγούμαστε…).

Την περίοδο της γερμανικής κατοχής οι εξόριστοι υπέφεραν τα πάνδεινα από έλλειψη τροφίμων, εφοδίων, περίθαλψης και πέθαναν από την πείνα 33 κομμουνιστές κρατούμενοι. Θάφτηκαν από τους συντρόφους τους στον περίβολο του Άη Μηνά, στο εκκλησάκι στην κορυφή του λόφου που δεσπόζει στην περιοχή που έστησαν τις σκηνές τους οι εξόριστοι, στο στρατόπεδο που ορίστηκε να περάσουν τα χρόνια των παθών τους.

Τα θύματα, όλα τα χρόνια που έζησαν στο νησί εξόριστοι των διαφόρων καθεστώτων, θα ήσαν πολύ περισσότερα, αν δεν υπήρχε η αυτο-οργάνωση και η μεταξύ τους αλληλεγγύη.

Μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας από τους Γερμανούς, τον Οκτώβριο του 1944, το στρατόπεδο εξορίας του Άη Στράτη έκλεισε, οι τελευταίοι πολιτικοί κρατούμενοι απελευθερώθηκαν, αλλά τα βάσανα δεν τέλειωσαν. Την άνοιξη του 1947 το στρατόπεδο άνοιξε πάλι ως τόπος εξορίας Αριστερών με το όνομα «Στρατόπεδον Πειθαρχημένης Διαβιώσεως Εκτοπισμένων».

Μετά το κλείσιμο της Μακρονήσου (κι από δω είχε περάσει ο Γιώργος Γιαννόπουλος), ο Άη Στράτης αποτέλεσε τον μαζικότερο τόπο εξορίας.

Ανάμεσα στους εξόριστους του Άη Στράτη, υπήρξαν πολλοί σπουδαίοι άνθρωποι της διανόησης και της τέχνης: ανάμεσα στους πιο γνωστούς, ο εκπαιδευτικός, συγγραφέας και πολιτικός Δ.Γληνός, οι ποιητές Βάρναλης, Ρίτσος, Λειβαδίτης, οι λογοτέχνες Λουντέμης, Κορνάρος, Φωτιάδης, οι ηθοποιοί Κατράκης και Καρούσος, και πολλοί άλλοι. Επίσης, πολλοί Αριστεροί πολιτικοί, όπως ο Ηλίας Ηλιού, ο Αντώνης Μπριλλάκης, ο Κώστας Γαβριηλίδης (που πέθανε εκεί), ο Στέφανος Σαράφης κι άλλοι. Σύμφωνα με κάποιους υπολογισμούς, από το 1947 μέχρι και το 1962 πέρασαν από το νησί περίπου 9.000 Αριστεροί εξόριστοι. Το στρατόπεδο κράτησης του Άη Στράτη έκλεισε οριστικά το 1962. Την περίοδο της δικτατορίας το νησί χρησιμοποιήθηκε ως τόπος εκτόπισης για μικρό αριθμό εξόριστων, ανάμεσα τους και ο μετέπειτα Πρόεδρος της Βουλής Γιάννης Αλευράς.

Πολλοί κάτοικοι του νησιού που τους έζησαν θυμούνται σήμερα και αναφέρονται με απέραντο σεβασμό στους πολιτικούς εξόριστους. Θυμούνται το ήθος τους, τον πολιτισμό τους, την προσφορά τους, πνευματική και άλλη, στο νησί.

Στις φωτογραφίες, ο κατάλογος των γιατρών εξόριστων (δεύτερος στον κατάλογο των φοιτητών ιατρικής ο Γιώργος Γιαννόπουλος), απόψεις του στρατόπεδου των εξόριστων (τότε ήταν καλυμμένο με σκηνές), το εκκλησάκι του Άη Μηνά και το κοινό οστεοφυλάκιο των νεκρών του χειμώνα 1941-42, ένα απομεινάρι από τις εννιά σκοπιές της Χωροφυλακής που περιέβαλλαν το στρατόπεδο των εξόριστων και δυο σύγχρονες "στιγμές" του Γιάννη Ρίτσου από ζωγραφική πάνω στο λιμενοβραχίονα, στο λιμάνι του Άη Στράτη.