Τρίγωνο της Ελίκας VΙΙ Ο πύργος της Παντάνασσας (Βασιλοπούλας)

Ξαναπιάνω το νήμα του αφηγήματός μου για το τρίγωνο της Ελίκας. Τελευταία φορά που έγραψα για κείνα τα μέρη ήταν τον περασμένο Αύγουστο. Ήταν για την Παναγία στις Κεφαλιές και για τον Τζων Γουαίην από την Ελίκα.  Διέκοψα βίαια (!) γιατί μεσολάβησαν ταξίδια μου στον Άη Στράτη και στην αρχαία Νουβία (βόρειο Σουδάν) και στη Σικυώνα (ο αρχαίος νεκρός και τα σανδάλια του) και στους Φούρνους της Ικαρίας. Όλα αυτά τα ταξίδια απαιτούσαν να μιλήσω γι’ αυτά, έστω για λίγο, και να επιστρέψω σε αυτά σε πιο εύθετο χρόνο, πράγμα που έκανα και θα κάνω.

Πίσω στην Ελίκα της Λακωνίας, λοιπόν. Αγαπημένος τόπος. Έλεγα την τελευταία φορά: η επόμενη επίσκεψή μας θα είναι στον λεγόμενο «Πύργο της Βασιλοπούλας». Τον ανακαλύψαμε, όχι εύκολα, με τον Θοδωρή, με τη βοήθεια του Δημήτρη, από το χωριό της Παντάνασσας (καλή του ώρα), αλλά και της τύχης…

Το χωριό της Παντάνασσας το συνδέσαμε με τη μια από τις τρεις κορφές αυτού που ονομάσαμε «Τρίγωνο της Ελίκας»: με την εκκλησία του Αγίου Αθανασίου. Οι άλλες δυο κορφές του τριγώνου είναι ο Κουλεντιανός πύργος κι ο πύργος του Φονιά. Πύργοι – βίγλες για την ακρίβεια, που επόπτευαν τον κόλπο της Ελίκας με σκοπό την έγκαιρη ειδοποίηση σε περίπτωση που θα την έπεφταν στα μέρη αυτά πειρατές για πλιάτσικο.  Έλα, όμως, που το χωριό Παντάνασσα συνδέεται και με ένα άλλο μνημείο: τον πύργο της Παντάνασσας (ή Πύργο Ελικοβουνού ή Πύργο Γερουμάνας ή Πύργο Βασιλοπούλας)!

 Γνωρίζαμε από κάποιες πηγές την ύπαρξη του πύργου αλλά δυσκολευτήκαμε να τον βρούμε. Κάποια πηγή μας διαβεβαίωνε πως (επί λέξει): «δεν υπάρχει δρόμος για τον πύργο. Η προσέγγιση γίνεται μόνο μετά από πεζοπορία με πλησιέστερο σημείο εκκίνησης τον μοναδικό στο είδος του ναό του Αγίου Αθανασίου [τον περίφημο βυζαντινό ναό της Παντάνασσας που έχω ήδη παρουσιάσει στο blog μου], που βρίσκεται περί το 1,5 χιλιόμετρο νοτιότερα και χαμηλότερα, μεταξύ των χωριών Παντάνασσας και Κρυόβρυσης».  Όχι και τόσο σαφές… Άσε που δεν ήταν ούτε ακριβές. Γιατί υπάρχει δρόμος, και τον βρήκαμε, αφού με το τζιπάκι μου φτάσαμε σε απόσταση αναπνοής από τον πύργο!

Αποφασίσαμε να κατοπτεύσουμε την περιοχή παίρνοντας το δρόμο που περνάει μέσα από την Παντάνασσα, ανεβαίνει πάνω από τα χωριά Κρυόβρυση και Παντάνασσα και φτάνει ως την κορφή του Ελικόβουνου, που τώρα στεφανώνεται από ανεμογεννήτριες (έξι συνολικά). Ψάξαμε στην κορυφογραμμή, τίποτα, μόνο οι ανεμογεννήτριες. Κοιτάξαμε στην πλαγιά, τίποτα. Πύργο δεν βρήκαμε. Αλλά η περιπλάνησή  μας μάς επιφύλασσε μια σπουδαία έκπληξη (μπορεί να είναι το απρόσμενο εύρημα, η καταξίωση των κόπων, που φαντασιώνεται κάθε οδοιπόρος με τα δικά μας μυαλά!) που σας τη φυλάω για επόμενη ανάρτηση.

Ο Δημήτρης στην Παντάνασσα μας έδωσε μια νέα ευκαιρία με τις οδηγίες του. Παίρνουμε έναν άλλο δρόμο, λίγο πριν την Κρυόβρυση, στρίβοντας αριστερά σε οξεία γωνία, και προχωρώντας σ’ ένα δρόμο αγροτικό. Σε λίγο ο δρόμος δυσκολεύει. Φτάνουμε σε μια διχάλα και … ουπς, πάλι τζίφος!

Κατεβαίνουμε από το τζιπ, και πλέον αναλαμβάνει το … δαιμόνιό μου! Το φοβερό μου δαιμόνιο, που με έχει ξελασπώσει τόσες φορές. Παίρνω το δεξί της διχάλας και… νάτος, από το πουθενά! Ο πύργος της Παντάνασσας ή πύργος του Ελικοβουνού ή πύργος της Γερουμάνας ή πύργος της Βασιλοπούλας, όπως είναι πιο γνωστός!

Οι συντεταγμένες του: 36°36'47.6"N  22°58'13.8"E.

Ο ήλιος είχε αρχίσει να γέρνει προς τη δύση. Δεν έχουμε πολύ χρόνο για να επισκεφτούμε τον πύργο, να τον περιεργαστούμε, να τον φωτογραφίσουμε. Βιαζόμαστε, λοιπόν, ο Θοδωρής κι εγώ, βαδίζουμε ανάμεσα σε ξερούς θάμνους, και φτάνουμε σε ένα μικρό λιόφυτο, σε τοπίο βραχώδες, από όπου «φυτρώνει» ο πύργος – ή ό,τι έμεινε από αυτόν. Σκαρφαλώνουμε στο εσωτερικό του μισογκρεμισμένου πύργου, σημειώνουμε διάφορες λεπτομέρειες, τις φωτογραφίζουμε. Έχουμε θέα στον κόλπο της Ελίκας, στο Λακωνικό κόλπο. Παρεμβάλλονται λόφοι, βαθιά φαράγγια, ελαιώνες, κάπου-κάπου το μάτι μας σκαλώνει σε μετόχια, μικρά αγροτόσπιτα και στάνες. 

Από το γνωστό ιστότοπο https://www.kastra.eu έχουμε τις εξής πληροφορίες για τον πύργο της Βασιλοπούλας:

Τοποθεσία: Πάνω από τα χωριά Κρυόβρυση  (παλιά ονομασία Γερουμάνα) και Παντάνασσα Βοιών (Βάτικα) Λακωνίας, 1.5χλμ βόρεια από το ναό Αγ. Αθανασίου.

Υψόμετρο ≈ 470 m (Σχετικό ύψος ≈300 m).

Χρόνος κατασκευής: τέλη 14ου αιώνα (υστεροβυζαντινό). Κατάσταση: μάλλον κακή.

Πρόκειται για τυπική βυζαντινή βίγλα, διώροφη, ορθογώνιας κάτοψης, διαστάσεων 6x4 μ,, με μέγιστο σωζόμενο ύψος 4,50 μ. Είναι χτισμένη με αργολιθοδομή, με χρήση ξυλοδεσιάς και συνδετικό κονίαμα, στο οποίο παρεμβάλλονται, σε επάλληλες στρώσεις, πλακοειδείς σχιστόλιθοι.

Η είσοδος γινόταν μέσω μικρής ορθογώνιας θύρας στα δυτικά, ενώ στην ανατολική όψη ανοιγόταν παράθυρο.

Τα τυπολογικά της χαρακτηριστικά την χρονολογούν στους υστεροβυζαντινούς χρόνους.

Σχετικά με την ιστορία του πύργου διαβάζουμε:

Ο πύργος ταυτίζεται με τον αναφερόμενο στο χρυσόβουλο του συναυτοκράτορα Μανουήλ Β΄ Παλαιολόγου (1405) «πύργο του Ελικοβουνού».

Πιθανότατα είναι αμυντικό έργο του 14ου αιώνα των Βυζαντινών του Δεσποτάτου του Μυστρά.

Σχετικά με το όνομα του κάστρου διαβάζουμε:

Ο πύργος τοπικά αναφέρεται και σαν «πύργος της Βασιλοπούλας». Η βασιλοπούλα υποτίθεται ότι ήταν η Ειρήνη Παλαιολόγου, κόρη του αυτοκράτορα Ανδρόνικου Β’ Παλαιολόγου, στην οποία αποδίδεται και η ίδρυση της εκκλησίας του Αγίου Αθανασίου (Παντάνασσας) το 1285. Σημειώνεται, πάντως, ότι η σύνδεση με την Ειρήνη Παλαιολόγου δεν τεκμηριώνεται ιστορικά και είναι μάλλον ανακριβής, για δυο λόγους:

Πρώτον ο Ανδρόνικος Β’ δεν είχε κόρη Ειρήνη. Είχε αδερφή, νύφη, ανιψιά και σύζυγο με αυτό το όνομα. Απ’ όλες αυτές, ίσως η νύφη του Ειρήνη, σύζυγος του γιού του Ιωάννη, να είχε σχέση με τη Λακωνία.

Δεύτερον, ο Άγιος Αθανάσιος θεωρείται πιθανότερο να χτίστηκε από Ιωαννίτες ιππότες (!) στο τέλος του 14ου αιώνα (και όχι του 13ου). Αυτό συνάγεται από τη τεχνοτροπία του ναού και από το σταυρό της Μάλτας στο υπέρθυρο. 

Τέλος, όσον αφορά τα δομικά, αρχιτεκτονικά και οχυρωματικά στοιχεία, διαβάζουμε ότι ο πύργος είναι χτισμένος σε βραχώδες ύψωμα, που εξασφάλιζε τον έλεγχο του Λακωνικού κόλπου, της κοιλάδας που αναπτύσσεται μπροστά του, καθώς και της μεσαιωνικής οδού που οδηγούσε στην Καστροπολιτεία της Μονεμβασίας.

Βλέπουμε ότι σε, μικρή απόσταση από τον πύργο, λίγες δεκάδες μέτρα, ο δρόμος που υπάρχει, τώρα σε κακή κατάσταση, πρέπει να ήταν ένας αρκετά φαρδύς χωματόδρομος, πού θα μπορούσε να χρησιμοποιείται από άμαξες. Ο καθένας μπορεί να το δει.

Το συζητάμε με το Θοδωρή. Καταλήγουμε ότι αυτό συνάδει με την περιγραφή «μεσαιωνική οδός που οδηγούσε στην Καστροπολιτεία της Μονεμβασίας». Αν είναι έτσι, τότε το κάστρο της Βασιλοπούλας δεν είχε κύριο σκοπό να εξασφαλίζει τον έλεγχο του Λακωνικού κόλπου. Μάλλον θα χρησίμευε περισσότερο  σαν οχυρό που έλεγχε την κίνηση πάνω σε αυτή την «μεσαιωνική οδό», που αργότερα εγκαταλείφθηκε, γιατί φτιάχτηκε ο ασφαλτόδρομος προς Μονεμβασιά.

Σε λίγο θα έχει νυχτώσει. Ώρα για επιστροφή.

Πάει κι αυτό το τάμα!