Άη Στράτης VIIΙ Ο Φιλοκτήτης στον Άη Στράτη;

Έγραφα στην πρώτη ανάρτηση, ξεκινώντας το μικρό προσωπικό μου αφήγημα για τον Άη Στράτη:

Άη Στράτης, νησί ανεμοδαρμένο, μια κουκκίδα στη μέση του πελάγους.
Άη Στράτης, ανελέητα χτυπημένος από τη μανία του Εγκέλαδου 50 χρόνια πριν (1968).
Άη Στράτης, νησί δοκιμασμένο στον πόνο από τα πανάρχαια χρόνια του Φιλοκτήτη.
Άη Στράτης, τόπος εξορίας για αγωνιστές για πολλές δεκαετίες μέσα στον 20ό αιώνα. 

Για όλα αυτά μίλησα, έστω και επιγραμματικά. Για όλα, εκτός από το Φιλοκτήτη.

Πράγματι, δεν μίλησα για τα πάθη του Φιλοκτήτη. Σύμφωνα με την ομώνυμη τραγωδία του Σοφοκλή, που παρουσιάστηκε στα Διονύσια το 409 π.Χ. και κέρδισε το πρώτο βραβείο, ο  Ομηρικός ήρωας εκστρατεύει μαζί με τους άλλους Έλληνες εναντίον των Τρώων, αλλά σε μια στάση στη Λήμνο ένα δηλητηριώδες ερπετό τον δαγκώνει στο πόδι. Η πληγή του δεν θεραπεύεται, του δημιουργεί φοβερούς πόνους, οι κραυγές του αναστατώνουν το στρατό. Η κατάληξη: με προτροπή του Οδυσσέα εγκαταλείπεται στο νησί.  

Εκεί μένει όσο σχεδόν κρατάει ο Τρωικός Πόλεμος, ώσπου βγαίνει χρησμός ότι οι Αχαιοί δε θα κυριεύσουν το Ίλιον, αν δε βοηθήσει το ανίκητο τόξο του Ηρακλή. Αλλά αυτό βρίσκεται στα χέρια του Φιλοκτήτη. Ο Ηρακλής πεθαίνοντας του το είχε χαρίσει, γιατί ήταν ο μόνος που τον λύτρωσε στην πυρά όπου είχε ριχτεί γιατί δεν μπορούσε να απαλλαγεί από το δηλητηριώδη χιτώνα που κατέτρωγε τις σάρκες του. Στο νησί φτάνουν ο Οδυσσέας και ο γιος του Αχιλλέα Νεοπτόλεμος για να πάρουν το τόξο και τα βέλη του Ηρακλή. Ο Φιλοκτήτης αρνείται να τα δώσει στους ανθρώπους που με τόση σκληρότητα τον εγκατέλειψαν να υποφέρει ολομόναχος. Ο Οδυσσέας προσπαθεί να πείσει το Νεοπτόλεμο να ξεγελάσει το Φιλοκτήτη. Ο Νεοπτόλεμος αρνείται να συμμετάσχει στην απάτη. Τελικά πείθεται Ο Νεοπτόλεμος, αφού ξεγελά το Φιλοκτήτη, πάει να το μετανιώσει την τελευταία στιγμή.

Την τελική λύση θα δώσει ο Ηρακλής, που εμφανίζεται ως από μηχανής θεός και πείθει το Φιλοκτήτη να πάει στην Τροία και να φέρει τη νίκη στους Αχαιούς. Πράγματι ο Φιλοκτήτης πηγαίνει στην Τροία, σκοτώνει τον Πάρι και συμμετέχει στην ομάδα που κρύβεται μέσα στον Δούρειο, Ίππο στην τελική επίθεση κατά της Τροίας.

Όμως, τι θέση έχει ο Φιλοκτήτης στο δικό μας αφήγημα, που αφορά τον Άη Στράτη; Ούτε στον Άη Στράτη γεννήθηκε, ούτε διάλεξε το νησί για να κατοικήσει εκεί. Όμως η άποψη ότι ο Φιλοκτήτης συνδέθηκε με το νησί μέσα από το μύθο (ότι εκεί, στον Άη Στράτη, τον δάγκωσε το φίδι που του προξένησε τόσα βάσανα, ή ότι εκεί τον εγκατέλειψαν οι Έλληνες μετά το δάγκωμα) φαίνεται να έχει εδραιωθεί στις πεποιθήσεις κάποιων, τουλάχιστον, από τους σημερινούς κατοίκους του νησιού. Γι αυτό στο λιμάνι του Άη Στράτη, δίπλα στο γιγαντιαίο γκραφίτι με τη μορφή του Γιάννη Ρίτσου, έχει ζωγραφιστεί ένα άλλο, που απεικονίζει το Φιλοκτήτη και τον Οδυσσέα.

Όμως στην πρώτη αναφορά του μύθου, στην Ιλιάδα του Ομήρου (Β 716 και εξής), διαβάζουμε:

… Αλλά εκείνος έμενε στη Λήμνον την αγίαν
Που τον αφήκαν οι Αχαιοί φρικτά βασανισμένον
Απ΄ την πληγή που του ΄φερεν ολέθρια νεροφίδα…
(μετάφραση Ιάκ. Πολυλά).

Αλλά κι ο Σοφοκλής στην τραγωδία του «Φιλοκτήτης» το λέει ξεκάθαρα: το σκηνικό όπου φτάνουν ο Οδυσσέας και ο Νεοπτόλεμος για να πάρουν από το Φιλοκτήτη το τόξο και τα βέλη του Ηρακλή είναι «βραχώδης ακτή στο έρημο νησί της Λήμνου» και οι πρώτοι στίχοι λένε:

ΟΔΥΣΣΕΑΣ

Αυτός είναι ο γιαλός της Λήμνου,
Της κυματοζωσμένης που κανένας
Δεν την περπάτησε θνητός και μήτε
Κατοίκησε ποτέ. Σ’ αυτό το μέρος,
Νεοπτόλεμε, βλαστάρι του Αχιλλέα,
Του πρώτου μες τους Έλληνες, μια μέρα
Παράτησα του Ποίαντα το γιο μονάχο,
γιατί ΄χε μια φριχτή πληγή στο πόδι…
(μετάφραση Τάσος Ρούσσος)

Ο γιος του Ποίαντα είναι, βέβαια, ο Φιλοκτήτης.

Ο μεταφραστής, πάντως εμμέσως αμφισβητεί το Σοφοκλή: «Ο Σοφοκλής θέλει το νησί ακατοίκητο, ωστόσο από άλλους μύθους γνωρίζουμε ότι το νησί είχε κατοίκους και βασιλιά. Μάλιστα άλλοι δραματικοί ποιητές που πραγματεύονται την ιστορία του Φιλοκτήτη παρουσιάζουν χορό από κατοίκους της Λήμνου…».  Στα παραπάνω ας προσθέσουμε το γεγονός ότι αυτό που λέει για τη Λήμνο ο Σοφοκλής, ότι «κανένας δεν την περπάτησε θνητός και μήτε κατοίκησε ποτέ» αντιφάσκει με το γεγονός ότι στη Λήμνο είναι γνωστή η ύπαρξη της Πολιόχνης (έχει ανασκαφεί), που χτίστηκε στη αυγή της νεολιθικής περιόδου για το Αιγαίο, την 4η ή 5η χιλιετία π.Χ. και βρίσκεται ακριβώς απέναντι από την Τροία, που μάλιστα χτίστηκε χίλια χρόνια αργότερα!

Δεν θα σας μπλέξω με τα μυστήρια του μύθου. Αρκετά μπλέχτηκα εγώ χωρίς να βγάλω άκρη. Η άποψη ότι ο Άη Στράτης έπαιξε ένα ρόλο στην ιστορία του Φιλοκτήτη φαίνεται να βασίζεται εν μέρει στις ιστορίες ότι στην περιοχή ανάμεσα στη Λήμνο και στον Άη Στράτη έγιναν μεγάλες γεωλογικές αναστατώσεις: νησιά εξαφανίστηκαν στο βυθό του Αιγαίου, άλλα αναδύθηκαν στην επιφάνεια… Γι αυτό τα πολλά ονόματα που πήρε ή με τα οποία συνδέθηκε κατά καιρούς ο Άη Στράτης: Χρύση, Αλόννησος, Νέαι, Ιερά… Παραπέμπω γι΄ αυτά στο βιβλίο του Ιωάννη Αργ. Γιάννου ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΝΗΣΟΥ ΑΓΙΟΥ ΕΥΣΤΡΑΤΙΟΥ (Αθήνα 1983).

Ακούστηκαν άραγε κάποτε οι γόοι του Φιλοκτήτη στον Άη Στράτη; Ποιος θα μας το πει; Σήμερα, πάντως, στο νησί δεν ακούγονται κραυγές πόνου. Μόνο παράπονα ακούγονται, που η έναρξη των μαθημάτων στη φετινή σχολική χρονιά βρήκε τις τάξεις με τα λιγοστά παιδιά του νησιού χωρίς δασκάλους. Ας όψονται οι αίτιοι…

Οι φωτογραφίες είναι από: http://users.sch.gr/ipap/Heracleidae/philoktetes.htm