Σκηνὴ πας ο βίος και παίγνιον...: η συνέχεια

Μιλώντας στην προηγούμενη ανάρτησή μου για την υπόγεια διαδρομή που μας πάει από τον Κωνσταντίνο Καβάφη στην αρχαία Σικυώνα, σας έλεγα πως μου φάνηκε ότι σας είχα κουράσει και ότι έπρεπε να διακόψω και να συνεχίσω την αφήγηση με μια δεύτερη ανάρτηση σε λίγες μέρες. Ξεκουραστήκατε; Ωραία λοιπόν. Συνεχίζω (το πρώτο μέρος είναι πάντα εκεί που το αφήσατε, στο costaspappis.blogspot.com).  

Με αφορμή το ποίημα του Καβάφη «Ο Βασιλεύς Δημήτριος» που σας έλεγα, φρόντισα να μάθω περισσότερα για το βίο και την πολιτεία του Δημήτριου. Συνειδητοποίησα πως η περίπτωσή του αποτελεί την επιτομή, πως συμπυκνώνει δηλαδή όλα τα χαρακτηριστικά της Ελληνιστικής περιόδου μετά το θάνατο του Αλέξανδρου, που σφραγίστηκε από τις ατέλειωτες και μοιραίες διαμάχες των Επιγόνων, των στρατηγών δηλαδή που μοίρασαν την Αυτοκρατορία σε ξεχωριστές επικράτειες: Φιλοδοξίες για επέκταση και ολοκληρωτική επικράτηση, φονικές συγκρούσεις, συμμαχίες και έχθρες που εναλλάσσονταν, απότομες ανατροπές της τύχης, νίκες και ήττες, που άφηναν τελικά τους αντίπαλους αταλάντευτους να διεκδικούν  την κυριαρχία πάνω σε όλη την Αυτοκρατορία. Μέχρι τον ερχομό των «Βαρβάρων» (Ρωμαίων) και τη διάλυσή της. 

Σε πολιτικό επίπεδο, το μεγαλύτερο επίτευγμά του Δημήτριου ήταν ότι κατόρθωσε να μετατρέψει τη ναυτική του δύναμη σε ηπειρωτική. Στον στρατιωτικό τομέα, καινοτομίες, όπως η χρήση νέων πολιορκητικών μηχανών ή η κατασκευή πεντηκοντόρων πλοίων, του επέτρεψαν να πετύχει σπουδαία αποτελέσματα στις πολεμικές αναμετρήσεις με πολλούς  αντιπάλους του. Ποτέ, πάντως, δεν ανέπτυξε συγκροτημένη πολιτική ανάλογη με αυτή του πατέρα του. Τελικά, ο Δημήτριος έμεινε στην ιστορία για τις φιλόδοξες εκστρατείες του όπου ηγήθηκε σε πολυπληθή στρατεύματα, για την σκανδαλώδη προσωπική ζωή και για τη μοναδική  ικανότητά του να ξαναγεννιέται από τις στάχτες του ύστερα από κάθε καταστροφή.

Οι αρχαίες πηγές επισημαίνουν ότι καμία φιλολογική ή εικαστική αναπαράσταση του Δημήτριου δεν αποδίδει ικανοποιητικά την ξεχωριστή φυσική ομορφιά του. Συνδύαζε «χάρη και βαρύτητα, επιβλητικότητα και ομορφιά». Ο ερωτικός Δημήτριος έμεινε επίσης στην ιστορία. Το μαρτυρούν οι πολυάριθμες σύζυγοι και παλλακίδες του αλλά και οι ατέλειωτες κάθε είδους ερωτικές εμπειρίες και περιπέτειές του. Αλλά εκείνο που έμεινε περισσότερο από την προσωπικότητά του ήταν η εξαιρετική εφευρετικότητά του. Οι πολιορκητικές μηχανές που σχεδίασε, κατασκεύασε και χρησιμοποίησε για την κατάληψη των πόλεων των αντιπάλων του αποτέλεσαν τομή στην τεχνολογία του πολέμου, που θα μπορούσε να συγκριθεί με τη χρήση της σάρισας από τη Μακεδονική φάλαγγα.  Θυμίζω πως η σάρισα, δόρυ μεγάλου μήκους, αρχικά περίπου 4,5 μέτρων που έφτασε τον 2ο π.Χ. αιώνα τα 6,50 μέτρα, συνέβαλε αποφασιστικά στην επικράτηση του Φιλίππου Β, που επινόησε την αύξηση του μήκους της, και στην επέκταση του Βασιλείου της Μακεδονίας σε ολόκληρο τον Ελληνικό χώρο. Το ίδιο καταλυτικός ήταν ο ρόλος της στις μεγάλες κατακτήσεις του Αλέξανδρου.

Ήρθε η στιγμή να μιλήσω τώρα για την υπόγεια διαδρομή που, με οδηγό το Δημήτριο, μας πάει από τον Καβάφη στη Σικυώνα.

Εκείνο που μου προκάλεσε ιδιαίτερη συγκίνηση, πέρα από τη δεδομένη συγκίνηση που προκαλεί η επαφή με σελίδες της αρχαίας Ελληνικής ιστορίας, ήταν όταν συνειδητοποίησα ότι ο Βασιλεύς Δημήτριος του Καβάφη δεν ήταν άλλος από τον περίφημο εκείνο Δημήτριο τον Πολιορκητή, προσωνύμιο που πήρε για τους λόγους που αναφέρω πιο πάνω. Εκείνον, που το 303 π.Χ. κατέλαβε (χωρίς μάχη) την Αρχαία Σικυώνα και την μετέφερε από την θέση χαμηλότερα στον κάμπο της Βόχας, που είχε στα αρχαϊκά και κλασσικά χρόνια, στη νέα της, πολύ ασφαλέστερη και καταλληλότερη, θέση, ένα επίπεδο ψηλότερα. Η νέα πόλη απόκτησε στα χρόνια του Δημήτριου Θέατρο, Αγορά, Γυμνάσιο, Βουλευτήριο, ναούς, τα απομεινάρια των οποίων συναντάει κανείς σήμερα αν επισκεφτεί το χωριό Βασιλικό (ή Αρχαία Σικυών), πάνω από το Κιάτο (τόπο καταγωγής μου). Ήταν λοιπόν από το Βασιλέα Δημήτριο του Καβάφη, τον Πολιορκητή, που ιδρύθηκε (ουσιαστικά επανιδρύθηκε) η Ελληνιστική Αρχαία Σικυών!

Πριν κλείσω αυτό το αφιέρωμα στη σχέση Καβάφη και Σικυώνας, που μας οδήγησε στην προσωπικότητα του Δημήτριου, αξίζει να αναφερθώ σε ένα ακόμα ποίημα του Καβάφη, όπου, αν και δεν γίνεται καμιά ονομαστική αναφορά στο Δημήτριο, υπάρχουν όμως στο ποίημα τα λόγια του, ή μάλλον τα ... γραπτά του. Διαβάστε:

Εν πορεία προς την Σινώπην

Ο Μιθριδάτης, ένδοξος και κραταιός,
μεγάλων πόλεων ο κύριος,
κάτοχος ισχυρών στρατών και στόλων,
πηγαίνοντας προς την Σινώπην πέρασε από δρόμον
εξοχικόν, πολύ απόκεντρον
όπου ένας μάντις είχε κατοικίαν.

Έστειλεν αξιωματικό του ο Μιθριδάτης
τον μάντι να ρωτήσει πόσα θ’ αποκτήσει ακόμη
στο μέλλον αγαθά, πόσες δυνάμεις άλλες.

Έστειλεν αξιωματικό του, και μετά
προς την Σινώπην την πορεία του ξακολούθησε.

Ο μάντις αποσύρθηκε σ’ ένα δωμάτιο μυστικό.
Μετά περίπου μισήν ώρα βγήκε
περίφροντις, κ’ είπε στον αξιωματικό,
«Ικανοποιητικώς δεν μπόρεσα να διευκρινίσω.
Κατάλληλη δεν είν’ η μέρα σήμερα.
Κάτι σκιώδη πράγματα είδα. Δεν κατάλαβα καλά. —
Μα ν’ αρκεσθεί, φρονώ, με τόσα που έχει ο βασιλεύς.
Τα περισσότερα εις κινδύνους θα τον φέρουν.
Θυμήσου να τον πεις αυτό, αξιωματικέ:
με τόσα που έχει, προς θεού, ν’ αρκείται!
Η τύχη ξαφνικές έχει μεταβολές.
Να πεις στον βασιλέα Μιθριδάτη:
λίαν σπανίως βρίσκεται ο εταίρος του προγόνου του
ο ευγενής, που εγκαίρως με την λόγχην γράφει
στο χώμα επάνω το σωτήριον Φεύγε Μιθριδάτα».

Όπως θα καταλάβατε, ο ευγενής εταίρος, που «εγκαίρως με την λόγχην γράφει στο χώμα επάνω το σωτήριον Φεύγε Μιθριδάτα» ήταν ο Δημήτριος! Τι είχε συμβεί;

Μετά την ήττα από τον Αντίγονο (πατέρα του Δημήτριου) του Ευμένη, στρατηγού του Μεγάλου Αλεξάνδρου, από τους ικανότερους μεταξύ των Διαδόχων,  στα πλαίσια των πολέμων των διαδόχων (316 π.Χ.), ένας από τους συμμάχους του Ευμένη, ο Μιθριδάτης, συντάχθηκε με τον Αντίγονο. Ο Μιθριδάτης, που αργότερα ίδρυσε το Βασίλειο του Πόντου, μένοντας στην ιστορία ως «Μιθριδάτης Α' ο Κτίστης», ανέπτυξε προσωπική φιλία με το γιο του Αντίγονου Δημήτριο. Κάποια στιγμή η κατάσταση αυτή άλλαξε και ο Αντίγονος αποφάσισε την εξόντωση του Μιθριδάτη, ορκίζοντας το Δημήτριο να σιωπήσει. Μην τολμώντας να παραβεί τον όρκο του, ο νεαρός Δημήτριος πήρε παράμερα το φίλο του και έγραψε με τη λόγχη στο χώμα: «Φύγε, Μιθριδάτη». Ο Μιθριδάτης κατάλαβε και απέδρασε τη νύχτα.

Στο ταξίδι μας αυτό ακολουθήσαμε μια υπόγεια διαδρομή, από τον Καβάφη στη Σικυώνα (αν και δεν γίνεται καμιά μνεία γι’ αυτήν στο ποίημα), με «όχημα» ένα σπουδαίο Έλληνα (αν και δεν γίνεται καμιά μνεία γι’ αυτόν στον τίτλο μας!), τόσο χαρισματικό και ιδιοφυή και πολυπράγμονα, όσο παρορμητικό, καιροσκόπο, ασταθή, φιλόδοξο και απερίσκεπτο… Αλλά μόνο αυτό; Ψυχανεμίζομαι πως η διαδρομή πάει ακόμα παραπέρα, σε αυτό που είναι τελικά ο σημερινός Έλληνας, αυτό που ήταν πάντα ο Έλληνας: ένας άλλος Δημήτριος εις μικρόν, με μπόλικη δόση τόσο από τα χαρίσματα όσο και από τα ελαττώματα εκείνου στον οποίον αναφέρεται το ποίημα!

Στη διαδρομή μας αυτή τροφή για σκέψη μας έδωσε και ο Παλλαδάς ο Αλεξανδρεύς με το γνωμικό του «Σκηνὴ πας ο βίος και παίγνιον. Ή μάθε παίζειν τὴν σπουδὴν μεταθεὶς, ή φέρε τας οδύνας». Γνωμικό που μοιάζει σαν να το εμπνεύστηκε, μερικούς αιώνες αργότερα, από το βίο και την πολιτεία του Δημήτριου! Καλή χώνευση (της τροφής για σκέψη, τι άλλο;)!

Σκηνὴ πας ο βίος και παίγνιον...

Ο Κωνσταντίνος Καβάφης δεν πέρασε ποτέ από τη Σικυώνα - εννοώ ό,τι έχει απομείνει από αυτή την αρχαία πόλη της Κορινθίας που υπήρξε σπουδαία σε όλη της τη διαδρομή, από την αρχαϊκή, όταν έφτασε στην ακμή της, και, λιγότερο, την κλασσική, μέχρι τα Ελληνιστικά χρόνια. Στα ποιήματά του δεν υπάρχει ούτε μια γραμμή, ούτε νύξη καν γι’ αυτήν που να θυμίζει τη μεγάλη συμβολή της στην τέχνη και τον πολιτισμό, τα γεγονότα που τη σημάδεψαν, τις ξεχωριστές προσωπικότητες που ανέδειξε στην τέχνη (Λύσιππος, Πολύκλειτος, Απελλής κλπ)  και στην πολιτική (Ορθαγορίδες, Κλεισθένης, Άρατος κλπ). Με μια μοναδική εξαίρεση: ένα πρόσωπο εμβληματικό για τα Ελληνικά πράγματα κατά την τελευταία περίοδο, την Ελληνιστική, πριν η Ελλάδα υποταχτεί στη νέα υπερδύναμη, τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Αλλά και ένα πρόσωπο που σφράγισε την ιστορία της Σικυώνας. Όμως και σε αυτή τη μοναδική εξαίρεση, δεν γίνεται στο ποίημα καμία αναφορά άμεση αλλά ούτε και έμμεση στη Σικυώνα. Η σύνδεση του Καβάφη με την πόλη πραγματοποιείται μόνο μέσα από μια υπόγεια διαδρομή, με οδηγό το πρόσωπο που αναφέρω.  

 
Ας πιάσουμε το νήμα από την αρχή. 

Διαβάζοντας, όπως πολύ συχνά τα βράδια, Καβάφη, στάθηκα τις προάλλες σε ένα ποίημά του που δεν είναι από τα πιο δημοφιλή, αλλά που εμένα πάντα με συγκινούσε ιδιαίτερα.  Τίτλος του «Ο Βασιλεύς Δημήτριος». Πρόκειται για ένα από τα ιστορικά ποιήματα του Αλεξανδρινού ποιητή, γραμμένο τον Αύγουστο του 1900. Αναφέρεται σε έναν από τους πρωταγωνιστές στις διαμάχες των Επιγόνων του Μεγάλου Αλεξάνδρου, που μετά το θάνατό του  μοίρασαν την αχανή αυτοκρατορία του και δεν σταμάτησαν να ανταγωνίζονται μεταξύ τους μέχρι την τελική πτώση και την υποδούλωση στους Ρωμαίους.

Το ποίημα ξεκινάει παραθέτοντας ένα χωρίο από τον «Βίο Δημητρίου» του Πλούταρχου:

«Ώσπερ ου βασιλεύς, αλλ’ υποκριτής, μεταμφιέννυται χλαμύδα φαιάν αντί της τραγικής εκείνης, και διαλαθών υπεχώρησεν».

Δηλαδή:

«Όχι σαν βασιλιάς, αλλά σαν ηθοποιός, μεταμφιέζεται φορώντας σκουρόχρωμη χλαμύδα και όχι την τραγική και διέφυγε κρυφά».

Το ποίημα:

Ο Βασιλεύς Δημήτριος  

Σαν τον παραίτησαν οι Μακεδόνες
κι απέδειξαν πως προτιμούν τον Πύρρο
ο βασιλεύς Δημήτριος (μεγάλην
είχε ψυχή) καθόλου — έτσι είπαν —
δεν φέρθηκε σαν βασιλεύς. Επήγε
κ’ έβγαλε τα χρυσά φορέματά του,
και τα ποδήματά του πέταξε
τα ολοπόρφυρα. Με ρούχ’ απλά
ντύθηκε γρήγορα και ξέφυγε.
Κάμνοντας όμοια σαν ηθοποιός
που όταν η παράστασις τελειώσει,
αλλάζει φορεσιά κι απέρχεται.
 
(Από τα Ποιήματα 1897-1933, Ίκαρος 1984)

Το ποίημα αναφέρεται σε ένα ιστορικό γεγονός. Ύστερα από ένα ταραχώδη βίο που σημαδεύτηκε από συνεχείς εκστρατείες με νίκες επιφανείς αλλά και μεγάλες ήττες, ο Δημήτριος, γιος του Αντίγονου του Μονόφθαλμου, στρατηγού του Αλέξανδρου (πήρε το μερίδιο της Ασίας), είδε, το έτος 288 π.Χ., το τέλος της ηγεμονικής διαδρομής του στα πράγματα της Αυτοκρατορίας. Προηγουμένως έζησε δίπλα στον πατέρα του ουσιαστικά συμβασιλεύοντας στην Ασία στα έτη 306-294 π.Χ., υπήρξε Ηγεμόνας της Ελλάδας στα έτη 303-288 π.Χ. και, τέλος, υπήρξε Βασιλιάς των Μακεδόνων την περίοδο 294-288 π.Χ. 

Στο τέλος, λοιπόν, μιας τρικυμισμένης περιόδου που σφραγίστηκε από τις δυναστικές έριδες των διαδόχων της κληρονομιάς του Αλέξανδρου, οι τρεις ανταγωνιστές του Δημήτριου από τις άλλες περιοχές της Αυτοκρατορίας Σέλευκος, Πτολεμαίος και Λυσίμαχος,  συμμάχησαν για ακόμη μια φορά εναντίον του, έχοντας προσεταιριστεί και τον Βασιλιά της Ηπείρου Πύρρο. Οι Μακεδόνες του Δημήτριου, κουρασμένοι από τους συνεχείς πολέμους και αγανακτισμένοι από την εκκεντρική και αλαζονική  συμπεριφορά του, «τον παραίτησαν»: αρχίζουν να εγκαταλείπουν το στρατόπεδό του, προσχωρώντας στις γραμμές των εχθρών του και κυρίως του Πύρρου, που τον είχαν σε μεγάλη εκτίμηση. Η ήττα και το τέλος της ηγεμονίας του Δημήτριου ερχόταν ραγδαία και αναπόφευκτα. Τότε αυτός, μεταμφιεσμένος με σκούρο χιτώνα, εγκαταλείπει το στρατόπεδό του και το θρόνο, ενώ η Μακεδονία διαιρείται  ανάμεσα στο βασιλιά της Ηπείρου και στο Λυσίμαχο. Τέλος. Και τι τέλος μετά από μια τόσο ταραχώδη ζωή: ιδιωτεύει ζώντας μέχρι το πρώιμο τέλος της ζωής του (πέθανε το 283 π.Χ. μετά από ασθένεια σε ηλικία 54 ετών) στην Απάμεια «διατρίβων περί θήρας και δρόμους, κύβους και πότους» δηλαδή περνώντας τον καιρό του κυνηγώντας, βγαίνοντας σε πορείες, παίζοντας ζάρια και πίνοντας !

Εκείνο που με είχε γοητεύσει στο ποίημα αλλά και στην ιστορία του Δημήτριου ήταν η εικόνα ενός ανθρώπου που όταν βλέπει «την τύχη του που ενδίδει πια», δεν διστάζει, δεν παραδίνεται, δεν αυτοκτονεί, αλλά αποδέχεται την πραγματικότητα της ζωής και της τύχης σε όλη τους τη ρευστότητα και αποχωρεί «κάμνοντας όμοια σαν ηθοποιός που όταν η παράστασις τελειώσει, αλλάζει φορεσιά κι απέρχεται»! Διδάσκοντας με το παράδειγμά του πως «Σκηνὴ πας ο βίος και παίγνιον. Ή μάθε παίζειν τὴν σπουδὴν μεταθεὶς, ή φέρε τας οδύνας» («Θέατρο είναι όλη η ζωή και παιχνίδι. Ή μάθε να παίζεις βάζοντας στην άκρη τη σοβαρότητα, ή υπόμεινε τα βάσανα») (Παλλαδάς ο Αλεξανδρεύς, 4ος μ.Χ. αιών, Έλληνας ποιητής). Ή το άλλο, του Δημόκριτου, ότι «ο κόσμος σκηνή, ο βίος πάροδος», θέατρο ο κόσμος και πάροδος η ζωή του ανθρώπου.

Μέχρι τώρα δεν είπα τίποτα για τη σύνδεση του Καβάφη, την υπόγεια διαδρομή που μας πάει από τον ποιητή στην αρχαία Σικυώνα. Αλλά μου φαίνεται πως σας κούρασα, πως το πήρα ορθοπεταλιά και πως πρέπει τώρα να διακόψω. Αυτό κάνω. Σε πολύ λίγες μέρες θα συνεχίσω και θα ολοκληρώσω την αφήγηση. Ως τότε να είστε καλά.