Το τρίγωνο της Ελίκας ΙV Παντάνασσα

Μετά τον Πύργο τον Κουλεντιανό και τον Πύργο του Φονιά, ήρθε η σειρά της τρίτης κορυφής αυτού που ονομάσαμε «Τρίγωνο της Ελίκας». Μόνο που δεν αφορά πύργο. Αφορά τη βυζαντινή εκκλησία της Παντάνασσας, που βρίσκεται στην περιοχή του ομώνυμου χωριού και πολύ κοντά στην Ελίκα. Γι αυτήν ισχύει και το όνομα εκκλησιά του Αγίου Αθανασίου. Είναι ναός τρισυπόστατος, όπως έχουμε πει, αφιερωμένος στην Παναγία Παντάνασσα, στον Άγιο Αθανάσιο και στον Άγιο Σπυρίδωνα.

Από την εκκλησία φαίνονται (σημειώνονται με κόκκινα βέλη δεξιά κι αριστερά) οι δυο πύργοι, Κουλεντιανός και του Φονιά.

Επισκεφθήκαμε την εκκλησία ο Θοδωρής, ο Θωμάς κι εγώ, ένα καλοκαιρινό πρωινό, κι αμέσως μας εντυπωσίασε για την ομορφιά της την εξωτερική. Μέσα δεν μπορέσαμε να μπούμε γιατί η εκκλησία ήταν κλειδωμένη. Το εσωτερικό της το είδαμε αρκετό καιρό αργότερα και δεν μας εντυπωσίασε τόσο όσο η εξωτερική της όψη. Ο λόγος ήταν απλός: Δυστυχώς οι τοιχογραφίες της Παλαιολόγειας περιόδου, στην οποίαν ανήκει ο ναός, που κάλυπταν εξ ολοκλήρου τις εσωτερικές επιφάνειες, δεν σώζονται πια. Έχουν μείνει ελάχιστα ίχνη τους. Όμως η εκκλησία απέξω είναι πανέμορφη. Οι φωτογραφίες θα σας πείσουν, νομίζω.

Γενικότερα, λίγες είναι οι φορές που το εσωτερικό ναών, που μετράνε κάποιους αιώνες ζωής, στέκονται στο ύψος, αισθητικά τουλάχιστον, της εξωτερικής όψης τους. Αυτό συχνά οφείλεται, εκτός από τις φθορές του χρόνου, σε άκριτες, αντιαισθητικές και ανιστόρητες νεότερες επεμβάσεις. 

Αντλήσαμε τα παρακάτω στοιχεία για την εκκλησία (ίσως άλλοτε καθολικό μονής) από την ιδιαίτερα φροντισμένη ιστοσελίδα http://panagia-pantanassa.gr/ που είναι αφιερωμένη αποκλειστικά σ’ αυτόν τον ιδιαίτερου κάλλους κοιμητηριακό ναό.

Ο ναός είναι μνημείο μεγάλης αξίας για τη μελέτη της βυζαντινής αρχιτεκτονικής και ιστορίας. Η οικοδόμησή του εντάσσεται στο ευρύτερο πλαίσιο ανάπτυξης της περιοχής στους τελευταίους βυζαντινούς χρόνους, που πιστοποιείται από το πλήθος ναϋδρίων σε όλα τα χωριά των Βάτικων (Νεάπολης). Η προφορική παράδοση συνδέει την περιοχή αυτή και την ανέγερση εκεί εκκλησιών με μια βυζαντινή «βασιλοπούλα». Η παράδοση ίσως σχετίζεται με την ιστορία της προσωρινής εξορίας της οικογένειας του αυτοκράτορα Μανουήλ Β’ Παλαιολόγου στην Πελοπόννησο. Ο αυτοκράτορας, φεύγοντας για τη Δύση, εμπιστεύτηκε την οικογένειά του στον αδελφό του Θεόδωρο, δεσπότη του Μυστρά. Όταν οι Ιωαννίτες Ιππότες κατέλαβαν προσωρινά το Μυστρά το 1400, ο Θεόδωρος κατέφυγε στη Μονεμβασιά, προφανώς παίρνοντας μαζί του τα μέλη της βασιλικής οικογένειας.

Για τη μορφολογία του ναού τώρα: Πρόκειται για έναν απλό τετράστυλο σταυροειδή εγγεγραμμένο ναό με τρούλο και με τρουλίσκους στα τέσσερα γωνιακά διαμερίσματα. Η τυπολογία του (πεντάπλευρη αψίδα ιερού) μαρτυρά σχέσεις με τις αρχιτεκτονικές ιδέες που επικρατούσαν στην Κωνσταντινούπολη, ενώ με τα μορφολογικά του χαρακτηριστικά, όπως το πλινθοπερίκλειστο σύστημα τοιχοποιίας και τα πώρινα γείσα του, με την «Ελλαδική σχολή». Η υιοθέτηση, αφενός μορφολογικών στοιχείων από το λεξιλόγιο της κωνσταντινουπολίτικης αρχιτεκτονικής και αφετέρου καθαρά δυτικών μορφών, είναι χαρακτηριστική της εποχής ανέγερσής του ναού και τον εντάσσει στην αρχιτεκτονική που αναπτύχθηκε στα αστικά κέντρα του Δεσποτάτου του Μορέως.

O κυρίως ναός χωρίζεται από το Ιερό μέσω κτιστού τέμπλου, με εσοχές για την τοποθέτηση φορητών εικόνων. Σχετικά με τη χρονολόγησή του, ο Αν.Ορλάνδος, που πρώτος μελέτησε το μνημείο, το χρονολόγησε στον 12ο αιώνα, ενώ πρόσφατη μελέτη της αρχαιολόγου Ασπασίας Λούβη το συνδέει με την παρουσία Ιωαννιτών Ιπποτών στα Βάτικα και μεταθέτει τη χρονολόγησή του στα έτη μεταξύ 1400 και 1404.

Νότια του ναού σώζεται βυζαντινό πυργοειδές κωδωνοστάσιο, που η μορφή του είναι αποτέλεσμα νεώτερων επεμβάσεων, καθώς, σύμφωνα με επιγραφή στο αέτωμα του 1897, ανεγέρθηκε στον δυτικό τοίχο το νεοκλασσικό μονόλοβο κωδωνοστάσιο. Με το ναό σχετίζονται επίσης δύο όμορα ερειπωμένα κτίσματα, από τα οποία το δυτικότερο λειτουργούσε ως δημοτικό.

Άλλα στοιχεία που αντλήσαμε από την ιστοσελίδα είναι ότι υπάρχει μεγάλη ομοιότητα με τον τρούλο της Αγίας Σοφίας στη Μονεμβασία (12ος αι.). Επίσης, ότι τη βυζαντινή αυτή εκκλησία (σύμφωνα με άλλη εκδοχή) έκτισε η Ειρήνη, η κόρη του βασιλιά Ανδρονίκου Παλαιολόγου, γύρω στα 1300 μ.Χ., την ίδια εποχή που χτίστηκε ο ναός της Αγίας Σοφίας στη Μονεμβασιά.

Το τι ακριβώς ισχύει σχετικά με το ιστορικό της εκκλησίας, εμάς τουλάχιστον, προκαλεί αμηχανία.  Για παράδειγμα, διαβάστε και τούτο, που μαθαίνουμε από την ίδια ιστοσελίδα: πρόσφατα από την Χ.Καλλιγά, η Παντάνασσα ταυτίστηκε με την Μονή του αρχαγγέλου Μιχαήλ του Κοντοστεφάνου, όπου τάφηκαν, μετά το 1400, τα τρία παιδιά του αυτοκράτορα Μανουήλ Β’ Παλαιολόγου. Ο αυτοκράτορας, με χρυσόβουλό του το έτος 1405 μ.Χ., παραχώρησε στη μητρόπολη Μονεμβασιάς τη χώρα του Ελικόβουνου, όπου βρίσκεται η Παντάνασσα και ο πύργος «της Βασιλοπούλας», για να γίνεται λειτουργία υπέρ των ψυχών των παιδιών του.

Στο λεγόμενο «Πύργο της Βασιλοπούλας» θα είναι η επόμενη επίσκεψή μας. Τον ανακαλύψαμε μόλις προχτές με το Θοδωρή, με τη βοήθεια του παντογνώστη για τα θέματα της περιοχής και εξαιρετικά εξυπηρετικού φίλου Δημήτρη, που τον γνωρίσαμε στην Παντάνασσα, να χαίρεται το προχωρημένο απογευματινό του Ιουλίου στη δροσιά, μαζί με την εκλεκτή παρέα του…

Το τρίγωνο της Ελίκας ΙΙΙ Ο Πύργος του Φονιά

Για τον «Πύργο του Φονιά» τώρα – τη δεύτερη κορυφή του τριγώνου της Ελίκας.

Είπαμε στην προηγούμενη ανάρτησή μας πως ο άλλος πύργος, ο Κουλεντιανός, ήταν βίγλα που επιτηρούσε τη νότια πλευρά του ανοιχτού κόλπου. Μπορούσε να εντοπίσει την προσέγγιση εχθρικών δυνάμεων από το στενό ανάμεσα στην Ελαφόνησο και στην Πούντα. Μαζί με αυτόν εδώ, του Φονιά, αποτελούσαν μέρη του συστήματος που ειδοποιούσε με φωτιές για την επιδρομή κατακτητών και πειρατών από την θάλασσα. 

Ο πύργος του Φονιά φύλαγε την βόρεια πλευρά της παραλίας. Μιλάμε πάντα για το ανατολικό ποδάρι της Λακωνίας και ειδικότερα τη δυτική του πλευρά. Ο πύργος επιτηρούσε προς την κατεύθυνση του χωριού Αρχάγγελος και βορειότερα, προς Σκάλα Λακωνίας. Λέγεται και πύργος του Μαραθιά. Θυμίζω πως στις όμορφες παραλίες Μαραθιάς, Λίμνες και Πλατανιστός σας ταξίδεψα ήδη με φωτογραφίες, στην πρώτη ανάρτηση για την Ελίκα.

Ο πύργος βρίσκεται σε υψόμετρο περίπου 85 m, το ύψος του είναι 7.5 μέτρα και το μήκος κάθε πλευράς 4.20 μέτρα. Έχει δύο καμαροσκέπαστους ορόφους που απολήγουν σε κτιστό στηθαίο με μικρά ανοίγματα αμυντικού χαρακτήρα (ζεματίστρες, πολεμοθυρίδες, τυφεκιοθυρίδες). Η κατάστασή του χαρακτηρίζεται ως «μέτρια». 

 

Τα παραπάνω στοιχεία τα πήραμε από την ιστοσελίδα «Καστρολόγος»(*). Ο Καστρολόγος μας λέει πως, σύμφωνα με τα κατασκευαστικά και μορφολογικά του χαρακτηριστικά, το κτίσμα χρονολογείται κατά πάσα πιθανότητα στη Β' Ενετοκρατία (1690-1715). Μας λέει και πως οι δύο πύργοι, Κουλεντιανός και «του Φονιά», έχουν οπτική επαφή με το κάστρο των Βάτικων (Νεάπολης).

Σχετικά με την ονομασία του πύργου, δεν υπάρχουν ασφαλείς πληροφορίες. Οι ντόπιοι αναφέρονται σε κάποιο φονικό που έγινε στην περιοχή της βίγλας, χωρίς όμως να είναι γνωστά τα στοιχεία του θύτη ή του θύματος.

Στον πύργο του Φονιά φτάσαμε με τον Θοδωρή λίγο πριν ο ήλιος δύσει. Καθώς έπεφτε σιγά-σιγά το σκοτάδι ένα φεγγάρι στη χάση του (ή νάναν νέο φεγγάρι;) σα δρεπάνι άρχισε ν' αχνοφέγγει πάνω από τον πύργο. Δίπλα του λαμπύριζε ο Αποσπερίτης. Ή μήπως ήταν η ψυχή του σκοτωμένου, και το φεγγάρι-δρεπάνι δίπλα του ήταν στ’ αλήθεια το δρεπάνι του χάρου, εκείνο που πήρε τη ζωή του; Και συναντήθηκαν πάνω από τον πύργο, εκείνο το σούρουπο, στη γαλήνη του Αυγούστου και στη σιωπή, για να μας θυμίσουν πως πράγματι εδώ έγινε φονικό;    

Επιστρέφουμε στην Ελίκα. Το χωριό τροφοδότησε τις πλούσιες χώρες της Δύσης με πολλά χέρια, πολλά μυαλά, πολλά παιδιά του, που τα περισσότερα έμειναν εκεί και πρόκοψαν. Πολλοί έγιναν σημαίνοντα πρόσωπα στις κοινωνίες όπου εντάχθηκαν.

Ανατρέχω στην ιστοσελίδα http://elika-marathias.blogspot.com/ από όπου αντιγράφω επί λέξει (ο τονισμός, ορθογραφία κλπ, του κειμένου):

«Θα ηθελα να αναφερθω στο γεγονος που ελαβε μερος στην πολη Φιλαδελφιας Αμερικης πριν δυο ημερες. Αισθανομαι ιδιαιτερα υπερηφανος οταν ο γιος μου Αντωνης [Κυριακάκης] διεκδικησε με επιτυχια την θεσι Δικαστη στην πολη της Φιλαδελφιας. Κατα τις εκλογες που διεξηχθηκαν την 21η Μαιου με μεγαλη ανεση και μεγαλη πλειοψηφια εξελεγη Δικαστης της πολης αυτης και θα αναλαβει την εδρα του την 1η Ιανουαριου 2020. Οι Ελληνες της Φιλαδελφιας με υπερηφανεια χαιρετισαν την εκλογη του Ελικιωτη Ελληνα και πανηγυρισαν το γεγονος κατα την δεξιωση που ακολουθησε Ο Αντωνης εχει μια ιδιαιτερη αδυναμια για την Ελικα και το γεγονος οτι την επισκεπτεται καθε χρονο το αποδεικνιει. Σαν πατερας του αισθανομαι ιδιαιτερα υπερηφανος αλλα την υπερηφανεια αυτη σημεριζονται και ολοι οι Ελικιωτες εδω και στο χωριο. Τον ευχαριστουμε για την τιμη και την χαρα που μας εδωσε». 

_____________

* https://www.kastra.eu/castlegr.php?kastro=marathia

Το τρίγωνο της Ελίκας ΙΙ Κουλεντιανός πύργος

Σας άφησα πολύ καιρό χωρίς ενημέρωση και έχετε δίκιο να μου παραπονιέστε. Αλλά, ξέρετε: κάτι που έμπλεξα με την οργάνωση της παρουσίασης του βιβλίου μου «Οι ψυχές των τόπων» (γίνεται μεθαύριο Κυριακή 14 Ιουλίου, ώρα 12.00, στο Μουσείο Περιβάλλοντος Στυμφαλίας), κάτι το πήξιμο λόγω επικείμενης έκδοσης του επόμενου βιβλίου μου, με τίτλο «Τ’αγκάθι του Χριστού», με διηγήματα αυτή τη φορά, κάτι οι εκλογές, έμεινα πίσω και τώρα τρέχω να προλάβω…

Λέγαμε, λοιπόν, για την Ελίκα, τ’ όμορφο χωριό της Λακωνίας, λίγο πριν την Ελαφόνησο και τη Νεάπολη (Βάτικα). Σας έδειξα φωτογραφίες από τις υπέροχες παραλίες της. Τώρα θα δείτε φωτογραφίες από την Ελίκα. Νάτο, λοιπόν, το χωριό και κάποιες από τις ομορφιές του, όπως τις δείχνουν οι ειδικής παραγγελίας φωτογραφίες του φίλου μου Θοδωρή Βουτσινά. Ολόγυρα ελιές. Στο βάθος, η Ελαφόνησος και τα Κήθυρα.

Νάτος ο νέος Άγιος Χαράλαμπος, η μεγάλη εκκλησία του χωριού.

Νάτος κι ο παλιός, του 1850.

Νάτο και το Δημοτικό σχολείο.

Να η Παναγία στην κορφή.

Και κάπου εκεί κοντά, νάτο και το κοπάδι που γυρίζει στη στάνη από τη βοσκή.

Ας έρθουμε τώρα στο Τρίγωνο της Ελίκας, κι ας ξεκινήσουμε από τον πρώτο πύργο που σας έλεγα στην προηγούμενη ανάρτηση, τον Κουλεντιανό πύργο, που βρίσκεται στα ανατολικά του ανοιχτού κόλπου της Ελίκας (παραλία Λιμνών-Πλατανιστού).

O Κουλεντιανός πύργος, μαζί με τον άλλο πύργο, του Φονιά, αποτελούσαν μέρη του συστήματος που ειδοποιούσε με φωτιές για την επιδρομή κατακτητών και πειρατών από την θάλασσα. Ο Κουλεντιανός πύργος ήταν βίγλα που επιτηρούσε τη νότια πλευρά του ανοιχτού κόλπου. Λόγω θέσης μπορούσε να εντοπίσει την προσέγγιση εχθρικών δυνάμεων από το στενό ανάμεσα στην Ελαφόνησο και στην Πούντα. Βρίσκεται σε υψόμετρο περίπου 60 m. Ο χρόνος κατασκευής πιθανολογείται στα τέλη του 17ου αιώνα. Η κατασκευή του είναι Ενετική και η κατάστασή του χαρακτηρίζεται ως «όχι καλή».

 Ενδιαφέρον έχει η ονομασία του πύργου. Εδώ έρχεται αρωγός μια πολλή ενδιαφέρουσα ιστοσελίδα (http://www.elika-tradition.gr/article.asp?id=63) με θέμα «Ελίκα και Παράδοση». Εκεί, λοιπόν, στην ενότητα «Λαογραφία», στο κείμενο με τίτλο «Α-63. Τα τοπωνύμια της περιοχής μας (Μέρος Ι)» διαβάζουμε:

«Κουλέντια: λέξη Η λέξη Κουλάς ή Κουλές ή Γουλάς είναι αρχαιότατη που έχει παρεξηγηθεί και κακώς ερμηνεύεται ως ξενόφερτη. Ο Κουλές στηρίζεται και παίρνει ισχύ από τις λέξεις κύλο, κοίλο, κυκλικό  και από τα ρήματα κυλινδέω, κυλίνδω, κυλίω. Είναι φανερό ότι το σχήμα ενός κυλίνδρου είναι σε μικρογραφία το σχήμα ενός πύργου.

Αρχιτεκτονικά ο πύργος είναι κοίλος εσωτερικά (όπως η εσωτερική επιφάνεια ενός βαρελιού – κοίλον θεάτρου) και κύλος εξωτερικά (όπως η εξωτερική επιφάνεια του βαρελιού) . Εξάλλου σε πολλές μας λέξεις το υ =ου (κυτίο = κουτί) (υ = ου = οι).

Ειδικά το ρήμα κυλίνδω μας δίνει μεγάλη βοήθεια για την ερμηνεία του τοπωνυμίου.

Γνωρίζοντας την πρώτη γραπτή ονομασία της περιοχής, ως Κουλενδία, από το χρυσόβουλο του Ανδρόνικου Β’ Παλαιολόγου, βλέπουμε ότι το τοπωνύμιο κυριολεκτεί. Κουλέντια = Κουλενδία = Κουλενδρία = κυλίνδρια = κύλινδροι. Δηλαδή περιοχή με σειρά κυλίνδρων (πύργων ). Από ένα χρονικό σημείο και μετά, τα φρούρια, οι πύργοι και οτιδήποτε περιτειχισμένο πήρε γενικά το όνομα «κουλές». Η στρατηγική θέση των κουλεντίων δίνει το δικαίωμα στην περιοχή να ελέγχει, εποπτεύει, θεωρεί, από την μια μεριά τον γουλά [τη βίγλα δηλαδή] της Μονεμβασίας και από την άλλη τον Λακωνικό κόλπο με τον Κουλεντιανό πύργο και τον πύργο του Φονιά. Προσέξτε την σημασιολογική ομοιότητα στις λέξεις. Κακώς μετονομάστηκε σε ελληνικό».

Συμπερασματικά, φαίνεται, λοιπόν, από τα παραπάνω πως ο όρος «κουλές» (βλέπε και Γεντί Κουλέ, Κούλες του Ηρακλείου, Κούλες των Χανίων κλπ), όπου ανάγεται η ονομασία του Κουλεντιανού πύργου, αποτελεί αντιδάνειο από την ελληνική γλώσσα. Στην πραγματικότητα, το όνομα «Κουλεντιανός πύργος» εμπεριέχει πλεονασμό αφού, πέρα από τον «πύργο», και το «Κουλεντιανός» παραπέμπει σε… πύργο.  

Στο επόμενο θα συνεχίσουμε με τον πύργο του Φονιά.

«Οι ψυχές των τόπων - οδοιπορικό σε μιαν άλλη Κορινθία»: Δηλαδή;

Το βιβλίο μου «Οι ψυχές των τόπων - οδοιπορικό σε μιαν άλλη Κορινθία» ήδη κυκλοφορεί στα βιβλιοπωλεία της Κορινθίας και της Αθήνας. Όσες και όσοι το διάβασαν γνωρίζουν για τι πράγμα μιλάει. Για τους άλλους, σκέφτηκα πως θα ήταν χρήσιμο να προσπαθήσω να συμπυκνώσω σε μια σελίδα, όσο καλύτερα μπορώ, τι συμβαίνει σ’ αυτό το βιβλίο, με την ευκαιρία της εκδήλωσης γι’ αυτό στο Μουσείο Περιβάλλοντος Στυμφαλίας, την Κυριακή 14 Ιουλίου, ώρα 12.00.

Λοιπόν, το βασικό που συμβαίνει είναι ότι αποκαλύπτονται τόποι που είναι δίπλα μας, κι όμως αόρατοι! Τόποι όλο ομορφιά, ιστορία και νόημα, που περνούν απαρατήρητοι. Ο συγγραφέας (εγώ δηλαδή) ψάχνει να βρει τέτοιους τόπους, συνήθως σε απερπάτητα μονοπάτια. Στέκεται, θαυμάζει, φωτογραφίζει, τους μελετάει, συζητάει μαζί τους. Αναζητάει την ιστορία τους, τους ανθρώπους που πέρασαν από εκεί. Για να καταλήξει στην ψυχή των τόπων.

Ξεκινάει μια μέρα του Οκτωβρίου από μια τυχαία ανακάλυψη, μια φρυκτωρία που στεφανώνει ένα χαμηλό λόφο κατάφορτο με χρυσοκίτρινα κρινάκια. Και πιάνει το νήμα των φρυκτωριών της αρχαίας Σικυώνας. Δηλαδή των σταθμών από όπου περνούσαν τα πύρινα μηνύματα που μετέφεραν πληροφορίες κρίσιμες για την αρχαία πόλη-κράτος.

Μιαν άλλη φορά ξεκινάει από ένα μικρό τρούλο, κρυμμένο κάπου  στον κάμπο της Βόχας. Κι ανακαλύπτει το βυζαντινό ξωκλήσι της Μεταμόρφωσης, χτισμένο με αρχαίο υλικό, που τον οδηγεί στα Ταρσινά, στην εκκλησία της Ευαγγελίστριας, στη θέση του ναού της Θεάς Άρτεμης. Εκεί ανταμώνει με τον Κυπάρισσο, το λατρεμένο φίλο του Απόλλωνα, με το Σεφέρη και με τις δυο Παρθένους, Άρτεμη και Παναγιά. Μετά ψάχνει την ψυχή του τόπου, κι αυτό τον πάει στο Κάστρο των Σφυρών, στην Παναγία των Βράχων, στον Ταρσό. 

Και το ταξίδι συνεχίζεται με νέες ανακαλύψεις. «Σκηνή πας ο βίος και παίγνιον», επιβεβαιώνει ο Δημήτριος ο Πολιορκητής και οδηγεί τον Καβάφη στην αρχαία Σικυώνα. Ο συγγραφέας φτάνει στη μακρινή Δαλματία, στο αρχαίο (ελληνικό) Τραγούριον, και συναντάει το Λύσιππο και το σπουδαίο του έργο, τον Καιρό, που τον λατρεύουν σαν θεό εκεί, όχι όμως στη σύγχρονη Σικυώνα, τη γενέτειρα του Λύσιππου… 

Περπατάει στα ερείπια της Αρχαίας Σικυώνας και συναντάει το Δία να κάνει παζάρια με τους θνητούς για το πώς θα μοιράζονται τα σφάγια των θυσιών, με μεσολαβητή τον Προμηθέα. Κι άλλα, κι άλλα… Για να αποδώσει φόρο τιμής σε μια σπουδαία μορφή που πέρασε από το Γυμνάσιο Κιάτου, που την ευγνωμονεί γιατί του άνοιξε δρόμους στη ζωή. Και, τέλος, να φτάσει στη μορφή του πατέρα του, που τον σκέφτεται και τον ονειρεύεται ακόμα, του Τάκη Παππή, του ιστορικού τερματοφύλακα του Πέλοπα στις ένδοξες μέρες της ομάδας του Κιάτου.